دگرریختیِ دیوان در تصاویر چاپ‌سنگی اسکندرنامۀ‌‌ نقالی (74-1273ق./57-1856م.)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه هنر تهران

چکیده

با ورود صنعت چاپ به ایران و دسترسی گستردۀ مردم به کتاب و کتابخوانی، داستان‌های عامیانه به‌ویژه آن‌هایی که افسانه‌های عجیب و حوادث شگفت در آن دیده می‌شوند، از رونق خاصی برخوردار می‌گردند. یکی از محبوب‌ترین این داستان‌ها اسکندرنامه نقالی است که در دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی بارها به شیوه چاپ‌سنگی به طبع رسیده است. این روایت اسلامی‌شدۀ اسکندر، سرشار از موجوداتی فراطبیعی و افسانه‌ای است. در خصوص توصیف برخی از این موجودات همچون دیو و غول، می‌توان از اصطلاح اسطوره‌شناسی دگرریختی استفاده کرد؛ به این معنی که ظاهر و توانایی‌های چنین پدیده‌هایی دستخوش تغییر شده‌است. هدف از این پژوهش، علاوه بر معرفی یکی از نسخ چاپ‌سنگی اسکندرنامه ‌نقالی به تاریخ 74-1273ق.، توصیف و تحلیل شش نمونه از این موجودات و مقایسه آن‌ها با دو اسکندرنامه چاپ‌سنگی دیگر است. سوالات تحقیق از این قرارند: دیوان اسکندرنامه ‌نقالی از چه ویژگی‌های منحصر به فردی در ظاهر و توانایی‌ برخوردار هستند؟ وجوه اشتراک و افتراق چنین موجوداتی نسبت به سایر همتایانشان چیست؟ چگونه می‌توان با توجه به مفهوم اسطوره‌شناختی دگرریختی به توصیف و طبقه‌بندی آن‌ها پرداخت؟ روش این تحقیق توصیفی و تحلیل و شیوه جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای است؛ و تصاویر مورد نظر با روش آیکونوگرافی پانوفسکی مورد تحلیل قرار گرفته است. مقایسه تطبیقی این سه نسخه، نشان از اقتباس تصاویر اسکندرنامه مظفری از نسخه‌ مورد بحث و پیموده شدن مسیری متفاوت در تصویرسازی دیوان در نسخۀ عصر پهلوی دارد. همچنین، دیوانِ به تصویر کشیده شده در این نسخه سه نوع متفاوت دگرریختی را به شکلِ ناقض (بخشی از پیکره)، کلی و شفابخش به نمایش می‌گذارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Metamorphose of Demons in Lithograph Illustrations of Iskandarnāma Naghali (1856-57 AD)

نویسندگان [English]

  • nima adham
  • Mehdi Hosseini
چکیده [English]

Since the curios and creative mind of the human always attracts to unknowns and wonders, issues of this kind are interesting all the time. Thus, the footprint of the supernatural creatures and humans can be found in the beliefs, legends and folk tales abound worldwide. With the arrival of the Lithographic Printing Industry in Iran and the widespread availability of books for ordinary people, particularly those legends, folk tales with strange and wonderful events became so popular and brought great prosperity. One of them is Iskandarnāma Naghali. The story of Iskandar has got a special place among folkloric literature due to the various versions of its in prose and poetry and numerous narratives of it in Greek, Pahlavi, Farsi and so on. Thus, the vast and combined flavor of this book, which reflects the Islamic and Shiite thoughts of the late Safavid dynasty and, on the other hand, the Iranian and pre-Islamic myths, is a good platform for studying the visual art and changing culture of this era of Iranian history. The tumultuous story line of the book is full of historical, heroic and magical motifs. Although it has historical and epical content, it is also full of strange people, creatures and supernatural events. In describing some creatures such as demons and giants in this book, mythological term Metamorphoses can be used. This means that the appearance and capabilities of such phenomena has been changed especially by supernatural means. The aim of this study, in addition to introducing Iskandarnāma Naghali manuscripts to date1856-57 AD, is describing and analyzing the transformed samples and study their mythological roots. The research questions are as follows. What are the characteristics of these phenomenons in appearance and ability? What are the similarities and differentiating of such beings with their counterparts? How to describe and categorize them according to the mythological term of Metamorphoses?
The method of this research using library resources is descriptive-analytiacal and the images are analysed by Panoffsky’s iconography. The results of this study shows that the demons portrayed in this manuscript are classified into three different types of Metamorphoses which are partial, complete and healing. More over, comparative study of the three copies showed the similarity between two versions which revealed the influence of prior manuscript on later one, whereas the last copy is completely different.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Metamorphoses
  • Demon
  • Mythology
  • folkore literature
  • Iskandarnāma Naghali
  • lithography
آموزگار، ژاله، 1376، تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.
آموزگار، ژاله. 1371. دیوها در آغاز دیو نبودند، کلک، 16-24.
ادهم، نیما. 1394. سرگذشت تصویری موجود ترکیبی فیل-سر از هند تا ایران، ، شماره بیست و پنجم، سال هفتم، 7-24.
افشار، ایرج. 1343. حدیث اسکندر. یغما. شماره 194، 285-288.
اکبری‌مفاخر، آرش. 1389. هستی‌شناسی دیوان در حماسه‌های ملّی بر پایه شاهنامه‌فردوسی، کاوش‌نامه، شماره 21، سال‌یازدهم، ‌61-87.
انوشه، حسن، 1381، فرهنگ‌نامه ادب‌فارسی (دانشنامه ادب فارسی)، ج 2، چ دوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اوید، 1386، افسانه‌های دگردیسی، ترجمه میرجلال‌الدین کزازی، تهران: معین.
بهار، مهرداد، 1385، جستاری در فرهنگ ایران، ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: نشر اسطوره.
تفضلی، احمد، 1364، مینوی خرد. تهران: توس.
رستگار فسایی، منصور، 1383، پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دادور، ابوالقاسم؛ مبینی، مهتاب، 1388، جانوران ترکیبی در هنر ایران، تهران: انتشارات دانشگاه الزهراء.
دادگی، فرنبغ، 1380، بندهش، ترجمه مهرداد بهار، چ دوم، تهران: توس.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، اسکندرنامه نقالی و جایگاه آن در داستان‌های عامیانه، آیینه میراث، شماره 22، پاییز 1382، 173-176.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، 1383، اسکندر و عیاران (تلخیص کلیات هفت جلدی اسکندرنامه نقالی منوچهرخان حکیم)، تهران: نی.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، نکات ناگفته درباره اسکندرنامه نقالی، نامه پارسی، شماره 41، تابستان 1385، 9-16.
رضی، هاشم (مترجم)، 1360، اوستا، تهران: نشر فروهر.
المپیادا پاولونا، 1388، تاریخ چاپ‌سنگی در ایران، ترجمه پروین منزوی، تهران: انتشارات معین.
المپیادا پاولونا، مارزلف، اولریش و دیگران، 1391، چاپ‌سنگی فارسی از نگاه شرق‌شناسان (هشت مقاله درباره تاریخچه چاپ‌سنگی فارسی)، ترجمه شهروز مهاجر و ارکیده ترابی، تهران: نشر پیکره.
شریفی، محمد، 1390، فرهنگ ادبیات فارسی، ویراستار محمد‌رضا جعفری، چ چهارم، تهران: فرهنگ نشر نو و انتشارات معین.
صفا، ذبیح‌الله، 1369، حماسه‌سرایی در ایران ( از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردهم هجری)، چ پنجم، تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح‌الله، ملاحظاتی درباره داستان اسکندر مقدونی و اسکندرنامه‌های فردوسی و نظامی، ایران‌شناسی، شماره 11، پاییز 1370، 469-481.
صفوی، سید حسن، 1364، اسکندر و ادبیات ایران و شخصیت مذهبی اسکندر، تهران: امیرکبیر.
عابدی، محمود و دیگران، 1390. روابط بینامتنی در اسکندرنامه‌های منظوم (فردوسی، نظامی و امیرخسرو)، مجله ادب فارسی (دانشگاه تهران)، شماره 7 و8، دوره 1، 27-44.
فردوسی، ابوالقاسم، 1384، شاهنامه فردوسی (متن کامل بر اساس چاپ مسکو)، به کوشش سعید حمیدیان، چ ششم، تهران: نشرقطره.
کارنوی، آلبرت جوزف، 1383، اساطیر ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، چ دوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کیوانی، مجدالدین، 1377، اسکندرنامه، در دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج هشتم، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
مارزولف، اولریش، تصاویر چاپ‌سنگی عهد قاجار، حرفه‌هنرمند، شماره 13، پاییز 1384، 138-145.
مارزولف، اولریش، ادبیات عامیانه فارسی در دورۀ قاجار، فرهنگ و مردم، شماره 27 و 28، پاییز و زمستان 1387، 93-117.
مارزولف، اولریش، 1390، تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ سنگی فارسی، مترجم شهروز مهاجر، تهران: نشر نظر.
محجوب، محمد‌جعفر، 1338. داستان‌های عامیانه فارسی: اسکندرنامه، سخن، ، شماره 7، سال دهم.
محجوب، محمد‌جعفر، 1383، ادبیات عامیانه ایران (مجموعه مقالات درباره‌ افسانه‌ها و آداب و رسوم مردم ایران)، به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری، چ دوم، تهران: نشر چشمه.
مختاریان، بهار، اهمیت آیکونوگرافی و آیکونولوژی در دین پژوهی (آیکونولوژی یونس و ماهی)، نقدنامه هنر، شماره 1، سال اول، زمستان 1390، 109-123.
معین، محمد، 1380، فرهنگ فارسی (یکجلدی)، تهران: سرایش.
منوچهرخان حکیم، 1388، اسکندرنامه (از فرنگ تا هندوستان) بازسازی کهنه‌ترین نسخه اسکندرنامه نقالی، به کوشش علی‌رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: سخن.
یاحقی، محمد‌جعفر، 1386، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
Bhattacharyya, Dipak Chandra ,1980, Iconology of Composite Images, Panjab University, Chandigarh, Munshiram Manoharlal.
Coleman, J.A ,2007, Dictionary of Mythology (An A-Z of themes, legends and heroes).London, Eagle edition.
Contadini, Anna ,2005, Musical Beasts, The Swan-Phoenix in the Ibn Bakhtīshū’ Bestiaries, In The Iconography of Islamic Art. Edited by Bernard O’Kane .Egypt, Edinburg University press.
Marzolph, Ulrich, Folklore and anthropology, Iranian Studies, 31, 1998, 325–332.
Ovidus Naso, P,1955, Metamorphoses, Translated and with introduction by Mary M.Innes ,London, Penguin.
Mode, Heinz,1974, Fabulous beasts and demons, 2nd edition, London, Phaidon.
Panofsky, Erwin ,1955, Meaning in the Visual Arts (Papers in and on Art History) , New York, Doubleday & Company.
http://www.merriam-webster.com/dictionary/metamorphosis (access date: 10/12/2014)
Abedi, Mahmood and others, Ravabet binamatni dar Iskandarnāma -haye Manzoom (Firdowsi, Nezami and Amir Khosrow) , Majale adab-e farsi, No. 7&8, Year 1, 1390/2012, 27-44.
Adham, Nima, Sargozasht-e tasviri-ye mojod-e tarkibi-ye fil-sar az hend ta Iran, Year 7, No. 25,1394/2016, 7-24.
Afshār, Iraj, Hadis-e Iskandar, Yaghma,No. 194, 1343/1965, 285-288.
Akbari Mafakher, Arash, Hasti shenasi Divan dar hamase-haye meli bar paye shahname Firdowsi, Kavosh-nameh, No.21, Year11, 1389/2011, 61-87.
Amozegar, Jāle, 1376/1998, Tārikh-e asatirie Iran, Tehran, Samt.
_________, Div-ha dar Agaz div nabodand, Kelk, 30. 1371/1993, 16-24.
Anoshe, Hasan, 1381/2003, Farhang-nameh adab-e farsi, Vol.2, Tehran, Sāzmān chap va entesharat-e vezarat-e farhang va ershād-e eslami.
Bahar, Mehrdad, 1385/2007, Jostari dar farhang-e Iran, Ed. Abolghasem Esmailpour, Tehran, Ostore.
Bhattacharyya, Dipak Chandra ,1980, Iconology of Composite Images, Panjab University, Chandigarh, Munshiram Manoharlal.
Carnoy, Albert Joseph, 1383/2005, asatir-e Irani ( Iranian Mythology) , Tr. By Ahmad Tabatabaee, 2end ed., Tehran, Entesharat elmi va farhangi.
Coleman, J.A ,2007, Dictionary of Mythology (An A-Z of themes, legends and heroes).London, Eagle edition.
Contadini, Anna ,2005, Musical Beasts, The Swan-Phoenix in the Ibn Bakhtīshū’ Bestiaries, In The Iconography of Islamic Art. Edited by Bernard O’Kane .Egypt, Edinburg University press
Dadegi, Faranbagh, 1380/2002, Bundahesh, Tr. By Mehrdad Bahār, Tehran, Toos.
Dadvar, Abolghasem; Mobini, Mahtab, 1388/2010, Janevaran-e Tarkibi dar honar-e Iran, Tehran,
Al-Zahra University Press.
Dhakawati karaguzlu, A. Iskandarname naghali va jaigage an dar dastan-haye amiyane, Aeene Miras, no. 22, 1382/2004, 173-176.
________,1383/2005, Iskandar va ayarān (talkhis koliyat haft jeldi Iskandarnāma naghali manochehr khan hakim) , Tehran. Nashreney.
________, Nokāt nagofte darbare Iskandarnāma naghali, No. 41, 1385/2007, 9-16.
Ferdowsi, Abul-Qāsem, 1384/2006, Shāhnāmeh, With the effort of Saeed Hamidyān, 6th ed., Tehran, Qatreh.
Keivani, majdeddin, 1377/1999, Iskandarnam, In Dā'erat-ol-Ma'āref-e Bozorg-e Eslāmi (Encyclopaedia Islamica) , Kazem Mousavi-Bojnourdi, Vol. 8, Tehran, Markaz Dā'erat-ol-Ma'āref-e Bozorg-e Eslāmi.
Mahjoub, Mohammad jafar, Dāstān-haye amiyane Farsi (Iskandarnāma) , No. 7, Year 10, 1338/1960.
________, 1383/2005, Adabiyāte amiyānē Iran, with the efforts of Dr. Hassan Zolfagari, 2end ed., Tehran, Nashre cheshmeh.
Manocher-khan Kahim, 1388/2010, Iskandarnāma (az farang ta hindostan) bazsazi kohne tarin noskhe Iskandarnameh naghali,With the efford of Ali-reza Zekavati gharagozlu, Tehran, Sokhan.
Marzolph, Ulrich, Folklore and anthropology, Iranian Studies, 31, 1998, 325–332.
Marzolph, Ulrich, Tasavir Chap sangi ahde Ghājār, Herfe honar-mand, No. 13, 1384/2006, 138-145.
________, Adabiyāt-e Amiyane irani dar dore qājār, Farhang o mardom, No. 28& 28, 1378/2000, 93-117.
________, 1390/ 2012, Narrative Illustration In Persian Lithographed Books, Tr. By Sharooz Mohajer, Tehran, Nazar.
Mode, Heinz,1974, Fabulous beasts and demons, 2nd edition, London, Phaidon.
Mokhtarian, Bahar, Ahamiyate Iconoghraphy va Iconology dar din pajohi, Naghd name Honar, No. 1, Year 1, 1390/2012, 109-123.
Moin, Mohammad, 1380/2002, Farhang-e Farsi, Tehran, Sorayesh.
Ovidus Naso, P,1955, Metamorphoses, Translated and with introduction by Mary M.Innes ,London, Penguin.
Panofsky, Erwin ,1955, Meaning in the Visual Arts (Papers in and on Art History) , New York, Doubleday & Company.
Quran Majid ( In Persion) , 1384/2006, Tr. By Mehdi Elahi Ghomshei, Tehran, Jajormi.
Rastigar Fasa'i, Mansur, 1383/2005, Metamorphosis in myths, Tehran, Pajohesh-gahe oolom ensani va motalealte farhangi.
Razi, Hāshaem, 1360/1982, Avestā, Tehran. Frouhar.
________, 1382/2004, 4th ed., Avestā, Tehran,Behjat.
Safa, Zabiholah, 1369/1991, Hamase saraye dar iran (az ghadimi-tarin ahd tarikhi ta gharn chahardahom hijri) , 5th ed., Tehran, Amirkabir.
_______, Molahezati darbare iskandar maghdoni va Iskandarnamr-haye Firdowsi va nizami, Iranshenasi, No. 11, 1370/1992, 469-481.
Safavi, Seed Hasan, 1364/1986, Iskandar va adabiyat-e Iran va shakhsiya-te mazhabi-ye Iskandar, Tehran, Amirkabir.
Sharifi, Mohammad, 1390/2012, Farhang-e adabiyat farsi, Ed. By Mohamad Reza Jafari, 4th ed., Tehran, Farhang-e Nashr no va Moin.
Shcheglova, Olimpiada Pavlona, 1388/2010, Tarikh chap sangi dar Iran, Tr. By Parvin Monzavi, Tehran, Moen.
Shcheglova, Olimpiada Pavlona and Others,1391/2013, Persian lithography from the orientalists’ point of view, Tr. By Shahrooz Mohajer & Orkide Torabee, Tehran, Peikareh.
Tafazzoli, Ahmad, 1364/1986, Mīnū yē xrad, Tehran, Toos.
Yahaghi, Mohammad Jafar, 1386/2008, Farhang-e Asatir va dastān-vareha dar adabiyat-e farsi, Tehran, Farhang-e Moaser.