گونه‌شناسی، طبقه‌بندی و تحلیل سنگ‌مزارهای اسلامی شمال‌غرب ایران (مطالعه موردی دوره ایلخانی تا پایان دوره صفویه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، شهر اردبیل.

2 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، شهر اردبیل، استان اردبیل.

3 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بابلسر، شهر بابلسر

10.22070/negareh.2020.4881.2338

چکیده

سنگ‌ مزارها یکی از اجزاء جدایی‌ناپذیر تفکر مرگ در میان تمامی جوامع از روزگاران کهن تا به امروز بوده و ابزاری اساسی برای نمودهای عینی و معنوی آن به‌کار رفته است. اگرچه در زمینۀ ساخت مَزار و نشانه‌های مرتبط با آن در جوامع گوناگون دیدگاه‌های متفاوت وجود دارد، این پدیده در جهان‌بینی ایرانی – اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشته است و در شکل‌های مختلف و نقش‌مایه‌های تزیینی متنوع ایجاد شده‌اند. منطقۀ شمال ‌‌غرب ایران (آذربایجان ایران) به دلیل حکمرانی اقوام سلجوقی، ایلخانی، آق قوینلو، قره‌قوینلو و صفوی یکی از مناطق مستعد برای این‌گونه آثار مادی است. این پژوهش با هدف شناسایی، گونه‌شناسی و تحلیل برخی از سنگ‌مزارهای این منطقه انجام گرفته و به‌دنبال پاسخ به پرسش‌های اساسی زیر است: سنگ‌مزارهای شمال‌غرب ایران از نظر گونه‌شناسی و شکل در چه اشکالی ایجاد شده است؟ تحلیل ریشه‌شناختی برخی از شکل سنگ‌مزارهای شمال‌غرب ایران به کدام مناطق بر می‌گردد؟ نقوش تزیینی سنگ‌مزارهای شمال‌غرب ایران در چند دسته قابل تقسیم‌بندی است؟ این پژوهش به‌ روش، توصیفی – تحلیلی بر اساس مطالعات اسنادی، تجزیه و تحلیل کیفی و از روش میدانی برای ثبت و ضبط برخی گورستان‌های دورۀ اسلامی شمال‌غرب ایران استفاده گردید. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که سنگ‌مزارها از منظر نحوۀ  قرارگیری در سه نوع عمودی، افقی و ترکیبی با گونه‌های مختلف قابل دسته‌بندی است؛ همچنین مطالعات تطبیقی سنگ ‌مزارها نشان می‌دهد که از نظر ریشه‌شناختی برخی از اشکال سنگ‌قبرها با فرهنگ‌های آسیای میانه ارتباط نزدیکی دارد که نشان از تاثیر و تاثرات فرهنگی میان حکومت‌های دوره اسلامی ایران با آسیای میانه است. سنگ‌ مزارهای مورد مطالعه از لحاظ آرایه‌های تزیینی دارای انواع مختلفی با مفاهیم متنوعی است از جمله: الف) انسانی، ب) گیاهی، ج) حیوانی، د) هندسی - نمادین، ه) اشیاء و ابزارآلات است. هم‌ اکنون بسیاری از این آثار دچار آسیب انسانی و طبیعی شده و تنها تعدادی از آن‌ها از وضعیت نسبتاً مطلوبی برخوردارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology, Classification and Analysis of Headstones of Irans’ North West in Islamic Era (Case Study: from the Ilkhanid to the End of the Safavid Era)

نویسندگان [English]

  • Saeid Sattarnezhad 1
  • Mosayeb Narimani 2
  • Shima Azizi 3
1 PhD Student in Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil Province. Iran.
2 PhD Student in Archeology, Faculty of Literature and Humanities, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil Province, Iran.
3 PhD student in Archeology, Faculty of Art and Architecture, Babolsar University, Mazandaran Province, Iran.
چکیده [English]

Headstones have been one of the inseparable thoughts of death among all the communities from old times to nowadays that were used as an essential tool for their visual and spiritual aspects. However, there are various points of view in creating headstones and their relative sign fields in different societies. This phenomenon had a special place in Islamic- Iranian's attitude and is created in different forms and decorative figurations. The North West area of Iran is one of the finest places for such materials and this research was done to identify, classify and analyze them in order to find answers to these following questions: what are the typology and forms of Iran's North West's headstones ? To which areas does the analysis of cognitive foundations of headstones in Iran's North West refer? How many categories may be designated for the decorative figurations of these headstones? This research is using descriptive- analytical method along with several documents and field studies for recording some Islamic-era graveyards of Iran's North West. The result of this research indicates that regarding the shape of placement, headstones are divided into three forms: horizontal, vertical and hybrid with different kinds. Some of the headstones are rooted in middle - Asian societies and have various concepts in terms of decorative arrays. Prime examples are: a) human, b) herbal, c) animal, d) geometric- symbolic, e) objects and tools. Currently, many of these monuments are damaged by mankind and nature, and just a few of them are in fine shape. Headstones are among the components of funerals and were used as an identification and indicator of date of death. It is also a great place to transfer concepts of public culture. Headstones are affected by geographical, political, social and cultural features of each area. They have a special place for mankind’s beliefs and are affected by attitudes of different people of each area. Islamic-era headstones have various decorative arrays and appearances, which present them as a great collection for studying archaeology, history, culture, art and politics of different places as well as a source of knowledge about social beliefs of people for researchers. Studying headstones from different regions of Iran indicates that they have an important place in Islamic- Iranian culture. Headstones of each region have their own specialties and Islamic- era headstones of Iran’s North West have a lot of variety among them.
The North West area of Iran in Islamic era had a good potentiality for shaping headstones fitting the religion beliefs due to existence of different groups of people. Thus, in this area, there are so many graveyards left from different periods of Islamic era, and a huge, diverse spectrum of headstones was shaped in them. However, there has been no global research in terms of appearances and figurations around typology and classification of Islamic headstones of Iran's North West region so far. Studies on headstones in terms of archeology, anthropology, linguistics, arts and other sciences are important and they need an intense, coherent focus. Accordingly, this research studies headstones in different areas of Azerbaijan in addition to classification and typology of headstones based on two aspects of appearance and decorative figuration. The elegance and variety of form and shape of the headstones of Iran's North West in Islamic era were fascinating to many researchers and visitors for a long time. However, headstones were less focused on in terms of appearances, used array and cognitive foundations, and they deserve more comprehensive and wider researches to become a specific science study field in other cases for classifying these monuments. The research has been edited based on qualitative approach and descriptive-analytical research method, and information was gathered by library and field studies. For this purpose, about 30 Islamic- era graveyards in Iran's North West were studied. That way due to scattered graveyards in the North West area, lack of registration information, and unknown samples by relevant organizations, through field studies some of monuments were recognized in Meshkin Shahr, Khalkhal, Nir, Ardabil, Sarein, Maragheh, Varzaghan, Bostanabad, Tabriz, Marand, Ahar, Miandoab and Salmas counties. In next phase, these data were classified and analyzed with qualitative methods and comparative study methods. Moreover, in this research, some pictures of graveyards in Sosava, Bijagh, Gal, Varzaghan, Sefidabad, Some’eh del and Salmas villages were selected and subsequently, schemes and figurations were designed and classified based on analyses from Corel and AutoCad software’s. In the end, we achieved a relative typology of figurations and appearances of North West headstones in Islamic era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Northwest of Iran
  • Headstone
  • Typology
  • Iranian-Islamic Culture
  • Central Asia
احمدزاده، فرید، هاشم حسینی و حامد نورسی، 1397، پژوهشی بر شناخت مضامین و نقوش سنگ‌قبور ایل گوران در شهرستان اسلام‌آباد غرب، هنرهای تجسمی، شماره 5، صص 92-79.
افقهی، مریم، 1387، بررسی نگاره‌های سنگ‌مقابر در دوره صفویه با تأیکد بر پایتخت‌های این دوره، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد صنایع دستی، استاد راهنما مهرانگیز مظاهری و محسن گلستانی، دانشگاه الزهرا.
افندی‌اف، راسیم، 1392، سنگ‌ها سخن می‌گویند، ترجمۀ محمدعلی آرش‌فر، تبریز: دنیز.
برادران شکوهی، سیروس، 1371، گزارش نهایی سنگ‌نوشته‌های آذربایجان، دانشگاه تبریز.
پروین، صمد، 1395، بررسی باستان‌شناختی سنگ‌قبرهای اسلامی شهرستان مشکین‌شهر مطالعه موردی قبرستان اونار، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، استاد راهنما بهروز افخمی، دانشگاه محقق اردبیلی.
پوپ، آرتور، 1390، معماری ایران، ترجمۀ غلامحسین صدری افشار، تهران: بیات.
تبریزی، محمدکاظم بن محمد، 1388، منظرالاولیاء، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
تناولی، پرویز، 1354، قالیچه‌های شیری فارس، تهران: دانشگاه تهران.
ثمری، مریم، 1395، سنگ‌قبرهای اردبیل، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، استاد راهنما رضا رضالو، دانشگاه محقق اردبیلی.
حشری تبریزی، ملامحمد امین، 1371، روضه اطهار، تصحیح عزیز دولت آبادی، تبریز: ستوده.
خزایی، محمد، 1381، نقش شیر نمود امام علی، کتاب ماه هنر، صص 37-39.
رضالو، رضا و یحیی آیرملو، 1393، آیین تدفین اسب در میان اقوام سکایی مطالعه موردی گورستان خرم‌آباد مشگین‌شهر، جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 6، شماره 3، صص 144-113.
شایسته‌فر، مهناز، 1388، تزیینات کتیبه‌ای سنگ‌قبرهای شیخ صفی و تطبیق آن با نهارخوران گرگان، کتاب ماه هنر، شماره 134، صص 81-74.
شایسته‌فر، مهناز، گل‌مغانی‌زاده اصل، ملکه، 1381، تزیینات کتیبه‌ای نمای بیرونی بقعه شیخ‌صفی الدین اردبیلی، علوم اجتماعی و انسانی، دورۀ 19، شمارۀ 1، صص 103-83.
کارگر، محمدرضا، 1372، مقابر اسلامی و پایگاه فرهنگی آن در شمال‌غرب ایران – آذربایجان، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، استاد راهنما جابر انصاری، دانشگاه تربیت مدرس.
کربلائی تبریزی، حافظ حسین، 1344، روضات الجنان و جنات الجنان، جعفر سلطان القرائی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
محرم‌پور علویانی، مهرداد، 1382، بررسی و مطالعه سنگ‌مزارات شهرستان مراغه در دروۀ اسلامی، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، استاد راهنما سوسن بیانی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز.
مستوفی، حمدالله، 1336، نزهت القلوب، محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
موسوی‌کوهپر، سیدمهدی، حمید خانعلی و جواد نیستانی، 1394، سنگ‌های مزار نمودی از وحدت مذاهب مختلف اسلامی در ایران گونه‌شناسی طبقه‌بندی و مطالعه آرایه‌های سنگ‌مزارهای نوع گهواره‌ای، فصلنامه پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، سال 5، شماره 20، صص 133-152.
میرجعفری، حسین، بزاز دستفروش، مهدی، 1391، مزارات بیلانکوه تبریز، پژوهش‌های تاریخی، سال 48، شماره 14، صص 22-1.
واندنبرگ، لویی، 1348، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران: دانشگاه تهران.
هال، جمیز، 1380، فرهنگ‌نگارهای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
هیلن براند، روبرت، 1380، معماری اسلامی شکل کارکرد و معنی، ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: روزنه.
Ağasıoğlu, F., (2013). DAŞBABA TÜRKÜN DAŞ YADDAŞI, Baki.
Aksoy, M., (2017). Bitlis ve Ahlat'ta Koç-Koyun Başlı Mezar Taşları, Kümbetler ve Damgalar. Turk yourdu, 35-38.
ALYILMAZ, C. and ALYILMAZ, S., (2017), IĞDIR VE ÇEVRESİNDEKİ KOÇ HEYKELLİ MEZAR TAŞLARININ ÜZERLERİNDEKİ ARAP HARFLİ YAZITLAR. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (43), pp.305-345.
ARSLAN, A.S., (2017). “TAŞLAR KONUŞUR”: TÜRK MEZAR TAŞLARININ BİÇİM DİLİ. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 6(3), pp.1923-1937.
Baykara, T., (1993). Asya Türk Kültürünün Bir Unsuru Olarak Mezar Taşı. Vakıflar Haftası, s. 127-131.
Berkli, Y., (2007). Erzurum’da Yeni Bulunan Haç Motifli Koç Heykelinin Düşündürdükleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14(34), pp.215-232.
Berkli, Y., (2012). Azerbaycan-Bakü’de Bulunan İnsan Heykel Biçimli Mezar Taşları ve Orta Asya-Azerbaycan-Anadolu İlişkisi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (61).
Demirel, F., (2008). Besni mezar taşları (Doctoral dissertation, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
Efandiof, Rasim, (1986), Stone plastic Art of Azerbaijan, Baky.
Ertan, D.A.Ş.,(2010), Bozdoğan Mezar Taşları. Sanat Tarihi Dergisi, 19(2), pp.109-127.
Godard, A. (1965). The Art of Iran: New York, Frederick A. Praeger Publishers, 277, 283-284.
Kleiss, W. (1969), Berich Uber zwei Erkundungsfahrten in Nordwest – Iran, Archaeologische Mitteilungen Aus Iran, 1-54.
YILDIRIM, Y., (2016). KARAMAN MEZAR TAŞLARI TİPOLOJİSİ. Şehir Dergisi, Sayı: 18, PP. 97-129.