بررسی تطبیقی رسم‌الخط میرعلی بن حسن تبریزی با میرعلی بن الیاس تبریزی بر اساس نسخه خسرو و شیرین نظامی (3134، گالری فریر) و سه مثنوی خواجوی کرمانی (18113، کتابخانه بریتانیا)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس ارشد پژوهش هنر، شهر شیراز، استان فارس.

چکیده

میرعلی بن حسن تبریزی ملقب به «قدوه الکتاب معلی» و میرعلی بن الیاس تبریزی دو نستعلیق‌نویس معروف عصر جلایری در بغداد هستند. تنها اثر اصیل و رقم‌دار میرعلی بن حسن نسخه خسرو و شیرین نظامی محفوظ در گالری فریر (3134) است و شناخته شده‌ترین اثر میرعلی بن الیاس نسخه مصور سه مثنوی خواجوی کرمانی در کتابخانه بریتانیا (18113) است. احتمال می‌رود این دو خوشنویس همشهری، هم دوره و همنام که فقط در نام پدر اختلاف دارند، در شیوه کتابت و رسم‌الخط نیز متمایز باشند. از این‌رو در این پژوهش این دو نسخه خطی مورد مطالعه و مقایسه قرار گرفته است.
هدف این پژوهش شناسایی شیوه نگارش هر یک از این دو خوشنویس براساس نسخه خسرو و شیرین نظامی و سه مثنوی خواجو و در پی پاسخ به این پرسش است که چه تفاوت‌هایی میان رسم‌الخط این دو کاتب نستعلیق‌نویس وجود دارد؟ این پژوهش به ‌لحاظ هدف در زمره پژوهش‌های بنیادین است و براساس ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی است.
این پژوهش نشان می‌دهد که این دو خوشنویس در شیوه نگارشِ چهار دسته از حروف کشیدگی‌ها، دوایر، مفردات و نقطه‌ها با یکدیگر تفاوت دارند و رسم‌الخط میرعلی بن حسن از قاعده نسبتاً مشخص‌تری تبعیت می‌کند. شکل (ب) کشیده در حروف کشیده و (ن) در حروف گرد به‌عنوان الگوی پایه تکرار شده است. ارتفاع اکثر مفردات یکسان و برابر 5/1 نقطه است. زاویه نقطه‌گذاری 60 درجه است و نسبت به کرسی 15 درجه به‌سمت چپ تمایل دارد. در نگارش میرعلی بن الیاس حروف دارای تنوع بیشتری هستند و کشیدگی‌ها به نسبت بلندتر است. انحراف زیاد قسمت گردی دوایر به سمت مخالف، ارتفاع 2نقطه‌ای مفردات و زاویه نقطه‌گذاری 45 درجه به‌گونه‌ای که محور نقطه‌ها با کرسی موازی باشد، از دیگر مشخصات رسم‌الخط این خوشنویس است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Orthography in Mir Ali ibn Hasan Tabrizi with Mir Ali ibn Elyas Tabrizi Base on the Nizami’s Khusraw u Shirin (Freer Gallery, 3134) and Khwaju Kermani’s “Three Mathnavies” (British Library, 18113)

نویسنده [English]

  • Fatemeh Shahkolahi
, MA in Art research, Shiraz, Fars.
چکیده [English]

Mir Ali ibn Hasan Tabrizi, known as the "Qudwat al-Kuttab Moala" (the pioneer of superior calligraphers) and Mir Ali ibn Elyas Tabrizi, were two famous calligraphers of the Jalayerid era in Baghdad. The only credible signed work of Mir Ali ibn Hasan Tabrizi was a Nizami’s Khusraw u Shirin manuscript (Freer Gallery, 3134) and the most well-known work of Mir Ali ibn Elyas Tabrizi was illustrated version of Khwaju Kermani ’s “Three Mathnavies” namely Homay o Homayun, The Kamal-Namah and the Raudat ul-Anwar, (British Library, 18113). In the treatise of the calligraphy, the name of Mir Ali ibn hasan Tabrizi has been mentioned as the first person to infer the calligraphy of Nastaliq from the Naskh and Taliq calligraphy, and established a distinct rule for this writing style. Although there is a lot of discussion about the creativity or clarity of Mir Ali ibn Hasan Tabrizi, all the scholars have emphasized the great power and its influence on the principles of the Nastaliq calligraphy. There is not much information from Mir Ali ibn Elyas Tabrizi, except Ghazi Ahmad Mir Monshi Qomi (Historian of the court of Shah Abbas Safavid) in Golestan Honar referred to the existence two Mir Ali calligraphers in Nastaliq in the 9th century A. H. / 15 A. D. that one of them was Mir Ali, the son of the Elyas. It is likely that these fellow-citizen, contemporary and homonymous calligraphers whom differenced in the way of writing and orthography, were only different in the name of father. Therefore, these two manuscripts have been studied and compared in this study.
The purpose of this study is to identify the writing style of each of these two calligraphers based on the Nizami ’s Khusraw u Shirin manuscript (Freer Gallery, 3134) and the version of Khwaju Kermani ’s “Three Mathnavies” (British Library, 18113). It also tried to answer this question: what are the differences between the Mir Ali ibn Hasan Tabrizi and Mir Ali ibn Elyas Tabrizi’s styles? In terms of objective, this is a basic research, but regarding its nature and method, it is a descriptive-analytical one with a comparative approach. The data collection methods were a library (written documents) and field (direct observation). ln the field method, each Persian alphabet was sampled from the Khusraw u Shirin and Three Mathnavies version, then they have been linearly drawn for analyzing the shape of the letters and comparing them with each other.
This research showed that these two calligraphers were different in the style of writing include, the four categories of elongations, circles, singles and dots. Mir Ali ibn Hasan Tabrizi ’s orthography followed certain and relative stable rules, but the letters were very diverse in the Mir Ali ibn Elias ’s work. The shape of (ب) with 8 points length and 2 points height can be considered as the base pattern in writing elongation letters in the Nizami ’s Khusraw u Shirin versions. So, the second movement in the letters (ک), (ف), and (ی) elongation have been written like this pattern. The long elongation was the indicator feature in the Three Mathnavies, which frequently varies between 7 to 11 points. Also, the end of the elongation was much lower than its beginning in compared with Khusraw u Shirin version. Therefore, elongations and lopsided were often unbalanced in this version. The second movement in the letters of the round letters (س), (ص) and (ل) are the same as the letter (ن), because all circle letters in Khusraw u Shirin version have been written according with (ن) with 3 dots opening and 1.5 dots height. Tendency and deviation of the roundabout to the left, which was more than Khusraw u Shirin versions was their common, although the circle letters have been appeared with different characteristics in the Three Mathnavies version. Although the nature of the single letters in Persian font cannot be considered a standard for writing these letters but, the number of round letters (ی) in the Three Mathnavies version was more than the Khusraw u Shirin version. All the single letters in the Khusraw u Shirin have been started from 2 points above the background line generally. The height of (د), (ذ), (ر), (ز), (و), (ه) and the first movement of the letters (ط) and (م) were equaling to each other. This amount for single letters in the Three Mathnavies was equal to 1.5 points. The method of writing dots was completely different in these two versions. In the Khusraw u Shirin version the punctuation angle was 60 degrees and the horizontal diameter of the dots relative to the background line have been tended 15 degrees to the left, but in the Three Mathnavies version, the punctuation angle was 45 degrees and the axis of the points was parallel to the background line. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Calligraphy
  • Nastaliq
  • Mir Ali ibn Hasan Tabrizi
  • Nizami’s Khusraw u Shirin
  • Mir Ali ibn Elyas Tabrizi
بلر، شیلا (1394). واکاوی نسخه دیوان خواجوی کرمانی، ترجمه مهدی حسینی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
پاکباز، رویین (1390). نقاشی ایران: از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.
پاکزاد، زهرا و فدوی، محمد (1391). «بررسی تطبیقی رسم‌الخط شاهنامه رشیدا با شیوه خوشنویسی عبدالرشید دیلمی»، نشریه نگره، (21)، 7: 5-19.
پوپ، آرتور اپهام (1378). سیر و صور نقاشی ایران. ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر مولی.
تجویدی، اکبر (1386). نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سده دهم هجری، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جباری کلخوران، صداقت و رضوی‌فرد، حسین (1391). «تحلیل و بررسی خوشنویسی بوستان سعدی موزه ملی ملک»، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، (17)، 3: 33-40.
حقیقت، عبدالرفیع (1385). تاریخ هنرهای ملی و هنرمندان ایرانی، تهران: نشر کومش.
خواجوی کرمانی، محمود بن علی (1393). سه مثنوی خواجوی کرمانی: همای و همایون، کمال‌نامه و روضه‌الانوار، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
رهنورد، زهرا (1386). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی، تهران: انتشارات سمت.
زکی‌محمد، حسن (1388). هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی، تهران: انتشارت صدای معاصر.
سودآور، ابوالعلاء (1380). هنر دربارهای ایران. ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران: نشر کارنگ.
شراتو، امبرتو. و گروبه، ارنست (1384). هنر ایلخانی و تیموری، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر مولی.
عالی افندی، مصطفی (1369). مناقب هنروران، ترجمه توفیق سبحانی، تهران: انتشارات سروش.
قمی، قاضی‌احمد (1383). گلستان ‌هنر. به‌تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: نشر منوچهری.
کونل، ارنست (1387). سیری در هنر ایران، ترجمه پرویز مرزبان، ج5، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گرابار، اولگ (1383). مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
گری، بازیل (1385). نقاشی ایرانی، ترجمه عربعلی شروه، تهران: نشر دنیای نو.
متین، پیمان (1391). خوشنویسی: از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، تهران: انتشارات امیرکبیر.
نوروزیان، گیتی (1392). «بررسی تطبیقی خوشنویسی نسخه نگاره کلیله و دمنه 2198 محفوظ در کاخ گلستان با شیوه خوشنویسی اظهر تبریزی»، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، (18)، 4: 55-66.
هاشمی‌نژاد، علیرضا (1393). «نسخه‌شناسی»، سه مثنوی خواجوی کرمانی، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
Blair, Sh. (2013). Text and image in medieval Persian art, Scotland: Edinburgh University Press Ltd.
Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler. (http://www.asia.si.edu/explore/nastaiq/mir-ali-tabrizi.asp).