مطالعه باستان‌شناسی روش تزئین سفالی نقش کنده در گلابه شمال غرب ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی(کاربردی)، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2023.4646.3008

چکیده

در دوره اسلامی انواع مختلفی از روش‌های تزئینی سفالگری مورداستفاده قرارگرفته و در کارگاه‌های سفالگری مناطق مختلف ایران، شیوه‌های متنوعی از روش‌های تزئین، ابداع‌شده است. یکی از روش‌هایی که نقش بسیار اساسی در رشد فنّاوری سفالگری اسلامی ایفا کرده شیوه «نقش کنده در گلابه» (اسگرافیتو) است. این روش هم‌زمان با سده‌های سوم و چهارم هجری، آغاز و طی مراحل تکوین خود در سده‌های پنجم تا هفتم هجری به اوج خود ­رسید. این شیوه در اوایل دوره اسلامی روی سفال­های بدون لعاب و سپس از اواخر سده سوم هجری هم‌زمان با شروع روش لعاب پاشیده به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شیوه‌های تزئینی مورداستفاده قرار گرفت. این نوع روش در ایران به سه نوع گروس، آق کند و آمل تقسیم‌ می‌شوند. هدف پژوهش حاضر مطالعه شمال غرب ایران، به‌عنوان خاستگاه اصلی این نوع سفال به دلیل کشف گروه قابل‌توجهی از این نوع سفالینه‌­ها هم‌زمان با سده‌های سوم تا هفتم هجری در شمال غرب ایران است. در این پژوهش سعی شده به این دو سؤال اساسی پاسخ داده شود: 1. سفال اسگرافیتو در شمال غرب ایران در کدام مراکز تولیدشده‌اند؟ 2. سفال­‌های اسگرافیتو شمال غرب ایران دارای چه ویژگی‌­هایی بوده‌­اند؟ این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی انجام‌شده و شیوه جمع‌آوری اطلاعات میدانی و کتابخانه‌ای است. نتایج این مطالعه نشان داد سفال اسگرافیتو در شمال غربی ایران، در مناطق مختلفی ازجمله شهر فعلی تبریز، محوطه‌های شهرستان چاراویماق (آغچه ریش، قره‌آغاج، شهر دل، عزیز کندی و غیره)، آق کند، شیخ تپه ارومیه­، منطقه گروس، تخت سلیمان، شهر فعلی زنجان، سلطانیه و برخی شهرهای استان اردبیل تولیدشده است. همچنین مشخص شد دو نوع سفال گروس و آق کند از سبک‌های رایج این منطقه در تولید سفال نوع اسگرافیتو بوده که در آن‌ها، بیشتر از نقشمایه‌­های هندسی، گیاهی و حیوانی استفاده‌شده و از نقشمایه­‌های کتیبه‌­ای و انسانی کمتر استفاده‌شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Archeological Study of Pottery Incised in Slip Decoration Technique, Northwest of Iran

نویسنده [English]

  • Mehdi kazempour
Department of Cultural Materials Conservation (Applied), Tabriz Islamic Art University
چکیده [English]

In the Islamic period, different types of pottery techniques are used and developed in workshops in different regions. One of the techniques that has played a very important role in Islamic pottery technology is the "carved in rose" technique. This technique begins at the same time as the third and the fourth centuries AH and reaches its peak during the stages of its development in the sixth and the seventh centuries AH. This technique was introduced on unglazed pottery in the early Islamic period and then in the late third century AH with the beginning of the glazed technique with geometric and Islamic designs and from the fourth century onwards it was decorated with human and animal motifs. The discovery of a significant group of this type of pottery in northwestern Iran, suggests that northwestern Iran can be studied as one of the centers of production of this type of technique. Accordingly, in this article, an attempt has been made to study the technique of making and decorating this type of pottery in northwestern Iran using library studies and a descriptive-analytical method. In this research, an attempt has been made to answer these two basic questions: 1. In which centers have sgraffito pottery been produced in northwestern Iran? 2. In the northwest of Iran, what techniques and motifs have been used to decorate this type of pottery? Based on this study, it was found that graphic pottery was produced in northwestern Iran, in different regions such as Tabriz, Aghkand, Urmia, Garous, Zanjan and Soltanieh. It was also found that among the motifs, geometric, plant, and animal motifs were used more while inscriptional and human motifs were used less often.
Pottery has always represented the culture, beliefs and art of each region throughout history. Studies on the motifs of sgraffito utensils in northwestern Iran show that in addition to the decorative aspect, these motifs also had a symbolic aspect. Each of these symbols reflects the understanding and belief of the people of the area at the time of the formation of these potteries. The method of working in sgraffito pottery is such that first the body of the dishes is designed with predetermined designs and then they start carving and decorating. As a result, sgraffito dishes are dishes on which different designs are created by scratching the rose on them. Sgraffito pottery is one of the most common glazed pottery of the Islamic era, and also with the discovery of a significant group of this pottery in northwestern Iran, including the cities of Aghkand, Urmia, Garous, Zanjan and Soltanieh, this assumption comes to mind that northwest of Iran is the center of production of this type of technique. The purpose of this study is to study the technique of engraving in rose water in different regions of the northwest to know the technique of making and decorating it. One of the main problems in this research is the lack of sufficient information about this pottery. The reason for this is the lack of archaeological excavations in Islamic sites in northwestern Iran. In the meantime, the areas where archeological excavations have been carried out are not accessible due to the non-publication of excavation results. Therefore, in this study, the areas whose information was available have been paid more attention to. One of the most important ancient data in all historical traditions is pottery. The study of pottery can provide us with important information about the origin of their beginnings and the development of communication as well as cultural exchanges during the period of pottery. Pottery is one of the most important man-made objects during the historical period that reaches its peak in the Islamic period. Common pottery in the Islamic era is engraved or sgraffito pottery. Although scholars believe that the technique of this pottery originated in Egypt in the first century AH, for the first time this pottery was obtained from Samarra. Examples of sgraffito pottery found in Bibin Mesopotamia have also been influenced by the art of pottery in the Tong Chinese period. In Iran, samples of sgraffito pottery from the late third and the early fourth century AH in the areas of Siraf, Neishabour, Susa, Takht-e Soleiman, Amal, Zanjan, Soghand, Garous, Aghkand and Alamut have been obtained. Sgraffito pottery is divided into several areas according to construction and decoration techniques and colors; first, the geographical area of ​​northern Iran, including the areas of Amal, Alamut, and Jorjan. Northwest and West: Aghkand, Soltanieh, Sheikh Tappeh of Urmia, Hamedan, Kangavar, Bostan Arch and Takht-e Soleiman. Northeast: Neishabour, Toos, Samarkand. East and southeast: Sirjan, Lashkari Bazaar and Jiroft.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sgraffito
  • Ornaments
  • North West Iran
  • Incised Decoration
  • Aghkand
  • Garous
اتینگهاوزن، ریچارد، گرابر، الگ، 1378، هنر معماری اسلامی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، سمت.
آجورلـو، بهـرام، 1395، گـزارش کاوش محوطه ارک علیشـاه تبریـز، تهـران، بایگانـی پژوهشـگاه میراث فرهنگــی. پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشرنشده).
آجورلو، بهرام، 1396. گــزارش کاوش ربع رشــیدی تبریــز، تهــران، بایگانــی پژوهشــگاه میراث فرهنگی. پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشرنشده).
توحیدی، فائق، 1398، فن و سفالگری، تهران، سمت.
پوپ، اپهام آرتور، 1338، شاهکارهای هنر ایران، اقتباس و نگارش پرویز ناتل خانلری، تهران، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.
پوپ، اپهام آرتور، اکرومن، فیلیپس، 1387، سیری در هنر ایران ـ سفالگری، مترجم نجف دریابندری، ج 8، تهران، علمی فرهنگی.
ذیفر، حامد، مصطفی پور، ایمان، قنبری، بهنام،1395، تپه کرسف، محوطه‌ای از دوره اسلامی میانی در شهرستان خدابنده استان زنجان، نشریه پیام باستان‌شناس. شماره 25، صص 91-65.
ســرافراز، علی‌اکبر، 1361، گــزارش کاوش در محوطــه مسجد جامع علیشــاه در تبریــز. تهــران: آرشــیو ســازمان میراث فرهنگــی کشــور (منتشرنشده).
شاطری، میترا، لاله، هایده، چوبک، حمیده، 1398، بازنگری در طبقه‌بندی و تاریخ‌گذاری سفال گونه­ی نقش کنده در گلابه(اسکرافیتو) در ایران دوره‌ی اسلامی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 21، صص 188-173.
شـاطری، میتـرا، 1388، سـفال گونه نقـش کنـده در گلابه، سـیر تحـول و جایـگاه آن در روابــط فرهنگی، اقتصــادی ایــران دوران اســلامی بــا تکیه‌بر یافته‌های ســفالین منطقه المــوت، رســاله دکتــرای باستان‌شناسی، دانشکده ادبیــات و علــوم انســانی دانشــگاه تهــران (منتشرنشده).
طهماسـبی، فریبـرز، 1398، کاوش نجات بخشـی قلعـه و گورسـتان یلسـویی سـد تازه کنـد انگـوت شهرسـتان گرمـی، گزارش‌های هفدهمیـن گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایـران، به کوشـش: روح‌الله شـیرازی و شـقایق هورشـید، تهـران، پژوهشـگاه میراث فرهنگـی و گردشـگری، صص 832-826.
کیانی، محمدیوسف، کریمی، فاطمه،1364، هنر سفالگری دوره اسلامی ایران، تهران، مرکز باستان‌شناسی ایران.
کامبخش فرد، سیف‌الله، 1389، سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، تهران، ققنوس.
کاظم پور، مهدی، 1399، گزارش کاوش باستان‌شناسی محوطه آغچه ریش، پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشرنشده).
کاظم پور، مهدی، شکرپور، شهریار، 1400، محوطه آغچه ریش: شواهد نویافته باستان‌شناسی از سلسله آل‌بویه در شمال غرب ایران، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، آنلاین.
گروبه، ارنست، 1384، سفال اسلامی(مجموعه ناصر خلیلی)، جلد هفتم از مجموعه ده‌جلدی مجموعه هنر اسلامی، ترجمه فرناز حائری، تهران، کارنگ
ملک شهمیرزادی، صادق، 1378، ایران در پیش‌ازتاریخ، تهران، سبحان نور
مسجدی خاک، پرستو، مدیرروستا، سعید، نامیی، حسن، کبیری، کامبیز، خزایی کوهپر، مصطفی، 1400، مطالعات ترکیب شیمیایی سفال‌های اسگرافیتو: مطالعه موردی محوطه شاه کوه الموت، مطالعات هنر، شماره 2، صص 32-16.
موسوی عمادی، زهرا سادات، 1397، تحلیل فرمی نقوش و تصاویر سفالینه‌های اسگرافیتو قرن 6 تا 8 هجری- قمری، موسسه آموزش عالی فردوس، دانشکده هنر
ویلسن آلن، جیمـز، 1383، سـفالگری اسـلامی. مجموعـه آثـار هنـر اسـلامی، ج 8، ترجمه مهنـاز شایسـته فر، تهـران، انتشـارات موسسه مطالعـات هنـر اسلامی.
ولایتی، رحیم، کرمی پور، حمید، سعادتی راد، فرزانه، 1397، شکل‌گیری، توسعه و فروپاشی شهر دوران اسلامی اوجان بر اساس مطالعه تطبیقی متون و کاوش باستان‌شناسی، مطالعات باستان‌شناسی پارسه، شماره 7، دوره 3، صص 35-15.
ولایتــی، رحیــم، 1385، گــزارش بررســی باستان‌شناسی منطقه بستان‌آباد. مرحله اول، بــا همــکاری ســازمان میراث فرهنگــی، صنایع‌دستی و گردشــگری اســتان آذربایجان شرقی و موسسه باستان‌شناسی دانشـگاه تهـران. تهـران: بایگانـی پژوهشـکده باستان‌شناسی پژوهشـگاه میراث فرهنگـی )منتشرنشــده).
ولایتی، رحیم، 1392، گــزارش بررسی باستان‌شناسی منطقه بستان‌آباد. مرحله دوم، بــا همــکاری ســازمان میراث فرهنگــی، صنایع‌دستی و گردشــگری اســتان آذربایجان شرقی و موسسه باستان‌شناسی دانشـگاه تهـران. تهـران: بایگانـی پژوهشکدهۀ باستان‌شناسی پژوهشـگاه میراث فرهنگی)منتشرنشــده).
ولایتی، رحیم، 1393، گــزارش بررســیباستان‌شناسی منطقه بستان‌آباد. مرحله ســوم. بــا همــکاری ســازمان میراث فرهنگــی، صنایع‌دستی و گردشــگری اســتان آذربایجان شــرقی و موسسه باستان‌شناسی دانشـگاه تهـران. تهـران: بایگانـی پژوهشـکده باستان‌شناسی پژوهشـگاه میراث فرهنگـی(منتشرنشده).