تحلیل جنبه‌های نمادین آیه نور در محراب‌های مساجد ایران سده‌های ۵ تا ۱۰ق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه شاهد، تهران

2 عضو هیات علمی گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر ، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

10.22070/negareh.2022.15610.2952

چکیده

از دیرباز بکار‌گیری نمادها در هنر و معماری موردتوجه بوده است، شاید بتوان ادعا کرد که یکی از مولفه‌هایی که معماری را ماندگار می‌سازد و آن را از یک هنر زیبا به یک هنر کامل و ماندگار بدل می‌کند، امکان بهره‌گیری این هنر از نمادها و سمبل‌ها در آن است. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی نمادشناسی آیه نور و کنکاش دقیق برای یافتن مفهوم نمادین آیه نور در قالب تزئینات معماری اسلامی در مساجد ایران می‌باشد. و در صدد پاسخ به این سوالات است که: ۱. مفهوم نمادین آیه نور به چه صورت در تزئینات مساجد ایران نمایش داده شده است؟ ۲. کدام نقش بیش از دیگر نقوش از اشتهار و کاربرد بیشتری برخوردار است؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد تطبیقی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و اطلاعات میدانی است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد: آیه نور یکی از معدود مواردی است که در قرآن کریم به عنصری به عنوان نماد اشاره می‌کند. همانطور که از معنای آیه قابل برداشت است خداوند برای درک بهتر مفاهیم در ذهن مخاطب، نور خود را با تمثیل از چراغی درون محراب بصورت نماد بیان می‌کند. پس از تفسیر آیه به وسیله مفسران و عالمان اسلامی، نقش قندیل در هنر اسلامی به عنوان مفهوم نمادین آیه نور بصورت مکرر استفاده شده است. به غیر از این نقش، نمادگرایی آیه نور، در دیگر عناصر تزئینی مسجد همچون مقرنس‌ها، کاربندی‌ها به وجوه منظم و مشبک‌های حائل نور که در آن‌ها هندسه و نور به یاری یکدیگر تجلی‌گر هستی هستند قابل مشاهده و تحلیل است. به علت ارتباط مستقیم بین ماهیت تصویری قندیل و مثالی که در آیه نور ذکر شده است، این نقش بیش از دیگر نقوش تزئینی مساجد، به عنوان یادآور آیه نور عمل کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the symbolic Aspects of Aye Noor in the Altars of Iranian Mosques from the 5th to the 10th centuries AH

نویسندگان [English]

  • Somayeh Arezoofar 1
  • Mohsen marasy 2
1 PhD Student in Art Research, Faculty of Art, Shahed University, Tehran
2 PH.D, Assistant Professor، Faculty Of Shahed University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Qur'an has unique and exceptional capacities and everyone can benefit from this infinite ocean according to their existential and epistemological capacity and talent; in the sense that behind its simple appearance, deep and endless concepts and issues are hidden. Islamic mysticism in the light of the Qur'an, traditions, and hadiths of the infallibles, in the topics of ontology and monotheism, is full of intellectual richness and depth of thought, which every time with careful reflection on these teachings, new horizons and wider spaces are revealed and opened. Some of these concepts are the result of attraction and inspiration, and some have an argumentative and descriptive aspect that is obtained in the field of Qur'anic and religious teachings. Verse 35 of Sura Noor is one of the verses that has an amazing allegory about a transcendent and transcendental truth. Every thoughtful commentator, depending on the level of faith, intuition, and reasoning, has received and understood this noble verse that although there are differences in the form of expression and the form of discussion of each one, the essence of each is connected to the same truth. The simile used in this verse, like other Qur'anic similes, brings the concepts as close as possible to the mind of the audience. In this beautiful allegory, there are secrets and hidden things that sometimes need to be expressed in a symbolic language. Symbology is an efficient tool to access higher meanings of the worldly and natural life of man, which is formed in the world beyond him. Therefore, it is especially used in retrieving the concepts of the holy texts, which show the relationship between man and the world beyond himself. Muslim thinkers have accepted symbolism in some verses of the Qur'an and mentioned it with expressions such as "symbolic". Of course, these scholars did not introduce symbolism in the sense of negation of knowledge-giving Qur'anic propositions.
The aim of the present research is to investigate the symbology of the verse of light and a careful search to find the symbolic meaning of the verse of light in the form of Islamic architectural decorations in Iran. The main questions of this research are: 1. How is the symbolic concept of the verse of light displayed in the decorations of Iranian mosques? 2. Which pattern is more famous and useful than other motifs?
Islamic art is a great treasure of great mystical meanings and divine wisdom; the root of this art should be sought in the deep foundations of spiritual and divine thinking. Thinking and meditating on the inner aspect of this art and symbolic language, which contains mystical and metaphysical foundations, is an undeniable necessity. The necessity and importance of this research is due to the fact that there are many shortcomings in this field in researches. In this article, we will examine the symbolic meaning of Islamic architectural decorations in the form of analyzing some motifs, in connection with the symbolic meaning of the verse of light, and along with these elements, we will analyze and investigate the mystical and metaphysical foundations of these motifs. The research method in this research is descriptive-analytical and with a structural and visual study through a comparative approach. The method of data analysis in this research is qualitative. The primary information of this research was collected through library studies and the secondary information was collected through field studies. The statistical population of the research includes examples of mosques in historical periods in Iran. The Qandeel symbol, used in the altar of mosques and tombstones, and altar tiles, has been identified and studied from the point of view of symbology. To analyze the data, the desired motifs were photographed and their motifs were extracted using AutoCAD software.
The results of this research show the verse of light is one of the few cases that refers to an element as a symbol in the Holy Qur'an. As can be understood from the meaning of the verse, in order to better understand the concepts in the audience's mind, God expresses his light as a symbol with the analogy of a lamp inside the altar. After the interpretation of the verse by Islamic commentators and scholars, Qandeel's role in Islamic art has been repeatedly used as a symbolic meaning of the verse of light. Apart from this role, the symbolism of the verse of light can be seen and analyzed in other decorative elements of the mosque, such as Muqarnas, applications to regular faces, and light-retaining meshes, in which geometry and light help each other to manifest existence. Due to the direct connection between the visual nature of Qandeel and the example mentioned in the verse of light, this pattern has served as a reminder of the verse of light more than other decorative motifs of mosques.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Light
  • Verse of Light
  • Symbolism
  • Qandeel
  • Muqarnas
  • Mihrab of Mosques
قرآن کریم
بلخاری قهی، حسن، ۱۳۸۴، مبانی عرفانی هنر و معمارى اسلامی (دفتر دوم)، کیمیای خیال، تهران، انتشارات سوره مهر.
بلر، شیلا، بلوم، جاناتان، ۱۳۸۱، هنر و معماری اسلامی (۲)، تهران، انتشارات سمت.
بورکهارت، تیتوس، ۱۳۶۸، هنر در اسلام: زبان و بیان، ترجمه، مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات سروش.
بورکهارت، تیتوس، ۱۳۸۶، مبانی هنر اسلامی، ترجمه، امیر نصری، تهران، انتشارات حقیقت.
پازوکی، شهرام. ۱۳۹۲، حکمت هنر و زیبایی در اسلام، تهران، شادرنگ.
تهانوى، محمدعلى، 1996م، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
جرجانی، علی، ۱۳۶۰، ترجمان القرآن، تهران، بنیاد قرآن، ج دوم.
جهانگیری، محسن، ۱۳۷۵، محیی الدین ابن عربی چهرة برجستة عرفان اسلامی، چاپ چهارم، تهران، کلهر.
چیتیک، ویلیام، ۱۳۸۹، درآمدی بر عرفان و تصوف اسلامی، ترجمه جلیل پروین، تهران، انتشارات حکمت.
حاتمی، فاطمه، ۱۳۸۵، قندیل نماد نور الهی، میراث جاویدان، تابستان، شماره ۵۴، صص ۶۸-۵۱.
حمزه نژاد، مهدی و دیگران، ۱۳۹۲، گونه شناسی مفهومی ورودی مساجد در ایران با استفاده از مفاهیم قدسی، پژوهش‌های معماری اسلامی ۱ (۱): ۷۷-۱۰۲.
دانش، فاطمه، 1391، نقش قندیل برروی کتیبه‌های اسلامی شهریزد، همایش بین المللی دین در آیینه‌ی هنر، همدان.
دهخدا، علی اکبر، ۱۳۷۲، لغت‌نامه دهخدا، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
رازی، احمد، ۱۳۸۷، ترتیب مقاییس اللغه، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه .
رازی، فخر الدین محمد بن عمر، 1415ق، مفاتیح الغیب، بیروت، دار الفکر.
راغب اصفهانی، حسین، ۱۴۱۲ق، مفردات، بیروت ودمشق، دار القلم و الدار الشامیه.
رضایی اصفهانی، محمد علی، ۱۳۸۹، قرآن و زبان نمادین، آموزه‌های قرآنی /پژوهش‌ها، زمستان ۱۳۸۹، شماره ۱۲، صص ۳-۲۲.
سجادی، علی، ۱۳۷۵، سیر تحول محراب در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول. جلد اول، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
سهروردی، شهاب الدین، بی‌تا، حکمه الاشراق، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شایسته فر، مهناز، ۱۳۸۱، جایگاه و نمود مذهب در قندیل‌های ایرانی، مشکوه، صص ۷۴-۷۵.
صادقی تهرانی، محمد، 1434ق، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، قم و بیروت، دارشکرانه والأمیره.
صدرالدین شیرازی، ۱۳۹۲. ترجمه و متن تفسیر آیه نور یا بیان مراتب آفرینش، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی.
صدوق، محمد بن حسن، ۱۳۵۷، التوحید، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
طباطبایی، سید محمد حسین، 14۲۲ق، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه اعلمی، دوم.
طبرسی، ۱۴۲۶ق، مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، دار الأسوه.
طبرسی، احمد بن علی، بی تا، الاحتجاج على اهل اللجاج، قم، نشر مرتضی.
طبرسی، فضل بن حسن، ۱۴۰۵ق، جوامع الجامع، بیروت، دار الأضواء.
طوسی، محمد بن حسن، بی تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
فراء، حسین، ۱۴۲۳ ق، معالم التنزیل، بیروت، دار المعرفه، ج پنجم.
فغفوری، رباب، ۱۳۹۴، بررسی تطبیقی مضمون کتیبه‌های مسجد گوهرشاد و مبانی اعتقادی شیعه در دوره تیموری و صفوی، نشریه نگره، شماره ۳۵، پاییز ۴۹، صص ۱۷-۵.
فیروزآبادی، محمد، 1416ق، بصائر ذوى التمییز، قاهره، لجنة إحیاء التراث الإسلامی، ج سوم.
قراملکی، احد فرامرز، کتابچی، فاطمه سادات، ۱۳۹۶، الگوی مابعدالطبیعی سازی در تطور تاریخی دیدگاه مفسران در تفسیر «الله نورالسموات و الأرض»، دوفصلنامه علمی پژوهشی تفسیر و زبان قرآن، شماره ۱۱، پاییز و زمستان، ۲۹-۵۰.
کربن، هانری، 1373، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، چاپ اول، تهران: انتشارات کویر.
کریمی، ویکتوریا، غیثی، هانیه، ۱۳۹۷، زیبایی شناسی، تزئینات «قندیل‌های طلا» موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) با تکیه بر ساختار. نشریه پیکره، شماره ۱۴، پاییز و زمستان. صص ۱۳-۵.
کلینی، محمد بن یعقوب، ۱۳۶۳، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج پنجم.
کلینی، محمد بن یعقوب، ۱۳۶۵، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج چهارم.
کوفی، فرات بن ابراهیم، 1410ق، تفسیر فرات کوفی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
گروبه، ارنست، ۱۳۸۱، معماری جهان اسلام، مترجم: یعقوب آژند، تهران، نشر مولی.
گنون، رنه، ۱۳۹۸، سمبول‌های بنیادین: زبان جهان شمول علم مقدس، تهران، نشر حکمت.
لینگز، مارتین، ۱۳۹۱، نماد و سرنمون پژوهش در معنای وجود، مترجم: زهرا عبدالله، کتاب ماه هنر، شماره ۱۷۲، صص ۲۴-۳۵.
مازندرانی، محمد، ۱۴۲۹ق، متشابه القرآن، نجف، منتدى النشر، بیروت، مؤسسه العارف.
محمدی ری شهری، محمد، ۱۳۹۰، دانشنامه قرآن و حدیث، جلد ۱۲، قم، انتشارات دارالحدیث.
مددپور، محمد، ۱۳۷۱، حکمت‌های معنوی و ساحت هنر، تهران، انتشارات سروش.
مشیون، ژان لوئی، ۱۳۸۰، هنر طریق ذکر، مجموعه مقالات اولین کنفرانس بین المللی هنر دینی و مهدی فیروزان، تهران، انتشارات سروش.
مصطفوی، حسن، ۱۳۷۱، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج ۱۲، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.
معتقدی، کیانوش، ۱۳۹۳، شکوه کاشی زرین‌فام در محراب‌های حرم مطهر رضوی، نشریه آستان هنر، شماره ۸، صص ۳۵-۲۸.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، ۱۳۷۸، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب العلمیه، ج هفدهم.
نقره‌کار، عبدالحمید ۱۳۸۷، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، ج۱، تهران، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
Blair, Sheila S. 1991.“The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana. ” In Muqa- rnas Supplements (Book 5). Leiden: E. J. Brill.
Khoury, Nuha N. 1992, “The Mihrab Image: Com- memorative Themes in Medieval Islamic Architecture. ” Muqarnas 9.
Schuon, Frithjof. 2002. Form and Substance in the Religions. Bloomington, IN: World Wisdom. INC.
Schuon, Frithjof. 2011. Understanding Islam: A New Translation with Selected Letters. Bloomington, IN: World Wisdom. INC.
Stone, Nicholas. 2018. Symbol of Divine Ligh, The Lamp in Islamic Culture and Other Traditions, World wisdom Publications.