تحلیل ویژگی‌های بصری دیوارنگاره‌های سقف بقعه سید رکن الدین بر اساس رویکرد آیکونولوژی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 دانشیار و عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ بناها و بافت‌‌های تاریخی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تهران

10.22070/negareh.2022.15770.2967

چکیده

نظام حاکم و اساسی در یک معماری دینی وجود عنصر گنبد است که در ادوار مختلف به شیوه‌های گوناگون ساخته شده است که گاهی ساده و گاهی با نقوش گیاهی و هندسه‌ی خاصی زینت یافته‌اند. معمولاً ساختار بناهای مذهبی و آرایه‌های به کار رفته در آن از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار بوده و نماینده دوره‌ی تاریخی و مکتب همان عصر هستند و میتوان نقش‌مایه‌‌های بکار رفته در آرایه‌های معماری را حامل پیام دانست. «بقعه سید رکن الدین» واقع در شهر یزد از بناهای مذهبی برجای مانده از دوره آل مظفر است که آرایه‌های بکار رفته در آن بنا بر بسیاری از آثار معماری منطقه‌ی مذکور تأثیرگذارده است. پژوهش حاضر با رویکردی متفاوت از شیوه‌های مرسوم مطالعه آرایه‌های معماری، به واکاوی لایه‌های گوناگون نقش‌مایه‌های‌ بکار رفته در دیوارنگاره‌های  سقف گبند بقعه سید رکن الدین می‌پردازد  و هدف آن، شناخت تحولات فرهنگی و سیاسی دوره آل مظفر در شهر یزد بر اساس مطالعه پیوند میان فرم و معنی در این اثر است. برای نیل به این هدف از روش شمایل شناسی اروین پانوفسکی  بهره بردیم تا به این سوالات پاسخ دهیم: 1- نقشمایه‌های سقف گنبد بقعه سیدرکن الدین حاوی چه مضامینی است؟ 2- از خوانش شمایل شناسانه این نقشمایه‌ها چه مفاهیمی دریافت می شود؟روش تحقیق در این پژوهش کیفی به شیوه‌ی توصیفی-تحلیلی است که به روش اروین پانوفسکی با رویکرد شمایل شناسانه در سه مرحله تحلیل می‌شود. گردآوری اطلاعات بصورت کتابخانه‌ای و تصاویر پروژه به صورت میدانی جمع‌آوری شده است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است. نتایج مطالعات نشان داد: در سقف گنبد این بقعه از آرایه‌های گیاهی، نوشتاری، هندسی به رنگ‌های آبی لاجوردی، قرمز شنگرف و سبز بهره برده شده است.  نقوش شمسه، ستاره و تقسیمات بکار رفته بر اساس اعداد پنج و شش و هفت و دوازده‌گانه ‌ به عنوان زیرساخت نقش‌مایه‌های زیر گنبد طراحی شده است؛ موضوعات و مفاهیم مرتبط با نقش‌مایه‌های بکار رفته بر اساس منابع دسته بندی شد؛ بر این اساس موضوع نقوش بکار رفته شامل: توحید و احدیت خداوند، پیامبر(ص)، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، عدالت، دوازده امام شیعیان، هفت سبع سماوات، قداست عدد پنج در اسلام (پنج رکن ایمان، پنج نماز یومیه، پنج تن آل عبا)، حقانیت، اشراق، باروری و اقتدار و شکوه شناسایی شد؛ در مرحله سوم بر اساس تفسیر شمایل شناسانه پیوند میان نقش و طرح متاثر از رویکرد مذهبی- اجتماعی شهر یزد در دوره ساخت بنا و بینش اسلامی بانیان بنا با تاکید بر شیعه اثنی عشری، بیان شد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Visual Features of the Murals of Seyyed Rukn al-Din Mausoleum’s Dome based on Iconology Approach

نویسندگان [English]

  • Zeinab Samadnezhad Azar 1
  • Farnoush Shamili 2
  • yaser Hamzavi 3
1 MA in Art Research, Tabriz Islamic Art University
2 Assistant Professor, Faculty Member of Visual Arts Department, Tabriz Islamic Art University,
3 Associate Professor, Faculty Member of Research Institute of Cultural Heritage and Tourism (RICHT), Tehran,
چکیده [English]

The dominant and fundamental element in a religious architecture is the existence of the dome element, which was built in different periods in different ways; sometimes simple and sometimes decorated with special plant motifs and geometric designs. Usually, the structure of religious buildings and the ornaments used in them have unique features and represent the culture of that historical period and the style of art and architecture of that era, and the motifs used in the architectural ornaments can be considered as messages. “Seyyed Rukn al-Din mausoleum” located in Yazd city is one of the religious buildings left over from the Al-Muzaffar period, and the ornaments used in it influenced many of the architectural works of the mentioned region. Seyyed Rukn al-Din built this as school of Rokniyya and after his death the usage of building altered to mausoleum. In this study the murals of interior surface of this dome were selected to be studied. The present research, uses a different approach from the conventional methods of studying architectural ornaments, to analyzes the various layers of motifs used in the ceiling murals of Seyyed Rukn al-Din mausoleum, and its purpose is to understand the cultural and political developments of Al-Muzaffar period in Yazd city, based on the study of the relation between form and meaning in this work. To achieve this goal, we used Erwin Panofsky's iconology method to answer these questions: 1- What themes do the ceiling motifs of Seyyed Rukn al-Din mausoleum contain? 2- What concepts can be obtained from the iconological reading of these motifs? The research method in this qualitative research is descriptive-analytical, which is analyzed in three stages according to Ervin Panofsky's iconological approach. Erwin Panofsky's method in reading images consists of three stages: the first stage is pre-iconographic description which deals with formal analysis, the second stage is iconographic analysis that determines the relationship between form and subject based on literary sources, and the third stage is iconological interpretation which interprets and identifies the inherent meaning of the work in the context created. This research is an applied research and data collection has been done using the field studies and the library sources. The conclusion of the studies illustrated: In the stage of pre-iconography description on the interior surface of the dome of this mausoleum, the formal features of the murals were described and it depicted that the used motifs include a six-pointed flower, a six-pointed star, a twelve-sided sun (Shamseh) and its divisions based on numbers five, six, seven and twelve are designed as the infrastructure of motif design. The ornaments used included arabesque traceries and Khataei flowers, Thuluth and Kufic calligraphy used in blue (ultramarine), and the colors are white, red, green and brown tonality applied with watercolor technique. Also, usage of gilding is observed. In the hidden geometry of the dome, seven rings were identified in the central Shamseh, five hidden rings in the geometry of the dome, and a total of twelve rings in the composition of defined motifs. In the second stage, the subjects and concepts related to the used motifs were categorized based on the library sources. According to these, the motifs include the identified subjects of monotheism and oneness of God, the Prophet of Islam (Mohammad), unity in plurality and plurality in unity, justice, the twelve Imams of Shiites, the seven heavens, the sacredness of the number of five in Islam (five principle of faith, five daily prayers, the five members of Ale-Aba), righteousness, illumination, fertility, authority and glory. In the third stage, the interpretation of these subjects and the relationship between meanings and forms in the cultural and social context of that period were discussed. Based on this method, it was found that the motifs used in this mausoleum, due to the time and the religious beliefs of the builders and architects, have their roots in Shi’a, and artists have tried to use various decorative elements related to Shi’a to express the beliefs in this decoration. So, they intended to highlight the glory of their Shi’a beliefs in the Sunni era of Yazd. From the way of applying and dividing the geometric ruling system under the dome, it can be understood that artists of this mausoleum were not only bound by the principles and aware of the themes and content of numbers, but also they predominated the system of the hidden geometry that was applied in these murals. In fact, the unity and multiplicity in unity, which is the basis of creation, is in line with the application of the intellectual foundations of the Twelver Shi’a, therefore, it reveals the strong Islamic-Shi’a thought in the motifs of the ceiling of the dome of Seyyed Rukn al-Din mausoleum.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Architecture
  • Seyyed Rukn al-Din Mausoleum
  • Mural
  • Visual Features
  • Iconology
افشارمنش، منصوره(1395)، معرفی و تحلیل نقاشی‌های سقفی بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس‌الدین، استاد راهنما: سمیه امیدواری، دانشکده هنر اردکان، دانشگاه علم هنر واحد جهاد دانشگاهی
الوندیان، الهه(1391)، آرایه‌های تزیینی بقعه سید رکن الدین (مدرسه رکنیه) یزد، نشریه مطالعات هنراسلامی، ش17، صص45-60.
امیرحسینی، مرتضی(1387)، رموز نهفته در نگارگری، تهران: نشر کتاب آبان.
آژند،یعقوب(1388). اصل ختایی در کتاب آرایی ایران. فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره ده، بهار ، ص 17-29
بلخاری قهی، حسن(1384)، جایگاه کیهان شناختی دایره و مربع در معماری مقدس (اسلامی).هنرهای زیبا.  شماره 24 ، اسفند 1384
بلخاری قهی، حسن(1393). در باب نظریه محاکات: نظریه هنر در فلسفه یونانی و حمکت اسلامی.تهران: هرمس.
بلخاری قهی، حسن(1396)، هندسه‌ی خیال و زیبائی، تهران: نشر فرهنگسرای هنر
بورکهارت، تیتوس(1376)، ارزش‌های جاویدان هنراسلامی، ترجمه: سید حسین نصر، تهران: دفتر حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
بورکهارت، تیتوس(1376)، هنر مقدس(اصول‌ها و روش‌ها). ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.
بیابان‌پور، مجتبی. خاری آرانی، مجید(1396)، بررسی مفهوم سبع سموات در قرآن با تأکید بر آراء علامه طباطبائی و شیخ طنطاوی، نشریه‌ی اندیشه‌ی علامه طباطبائی، سال4، ش6، صص53-80
بیادار، هنگامه و توفیقی، پیوند.(1393) نمادشناسی محراب در عرفان و هنر اسلامی. مطالعات معنوی. شماره  11 و 12.  153-173
بیروتی, شهره, گودرزپروری, پرناز, باقری گرمارودی, امیر, حاتم, غلامعلی. (1400). تحلیل نماد پرنده در سکه‌های دوره ایلخانی از منظر گفتمان مذهب بر اساس الگوی اروین پانوفسکی. هنر اسلامی, 18(43)
جابز، گرترود(1395)، "فرهنگ سمبل‌ها، اساطیر و فولکلور"، ترجمه: محمدرضا بقاپور، تهران: نشر اختران
جعفری،جعفر بن محمد بن حسن(قرن 9 ه.ق)
جلالی میلانی, سمیه,و دیگران. (1399). سنجش امکان بهره‌گیری از روش اروین پانوفسکی د‌ر خوانش نماهای خانه‌های تاریخی ایران. باغ نظر .شماره 17
حمزوی، یاسر و دیگران(1393). طلاکاری آرایه‌های گچی قالبی در بقعه سید رکن الدین یزد. نخستین همایش ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستان سنجی و مرمت میراث فرهنگی. تبریز:دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
حمزوی، یاسر و وطندوست، رسول(1392). مطالعه و بررسی فنی لایه‌های دیوارنگاره سقف گنبد بقعه سید رکن الدین یزد. دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره سیزدهم، صص 111-124.
حمزوی، یاسر.( 1388).پروژه حفاظت و مرمت نقاشی‌های تزیینی و تزیینات گچی بخشی از سقف گنبد بقعه سید رکن الدین. یزد: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، معاونت میراث فرهنگی
حمزوی،یاسر. وطن‌دوست، رسول. احمدی، حسین(1395) بررسی و شناخت ماهیت دیوارنگاره‌های بوم پارچه به عنوان شیوه ای خاص از آرایه‌های معماری اسلامی ایران/ فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی /شماره13. صص 148-130.
حیات نوسعید، ریحانه(1395). مطالعه انواع نقوش اسلیمی در هنر تذهیب دوره صفوی پروژه عملی: کاربرد نقوش اسلیمی در طراحی جواهرات امروزی. راهنما: اسکندرپورخرمی، پرویز.کارشناسی ارشد. تربیت مدرس.
خسروبیگی، هوشنگ و صادقی فرد، مژگان.(1397)بررسی بنیانهای مشروعیت حکومت آل مظفر(713-795ه.ق ). نشریه مطالعات تاریخ اسلام. سال دهم. شماره 39. زمستان 1397
السعید، عصام و پارلمان، عایشه(1377). نقاشی‌های هندسی در هنر اسلامی. مترجم مسعود رجب نیا. تهران: سروش.
شایسته‌فر، مهرناز. کاویان، ندا(1396)، مجموعه مقالات جایگاه نقش‌های تزئینی در کیفیت بصری هنراسلامی، تهران: نشر مطالعات هنراسلامی.
شکفته، عاطفه و صالحی کاخکی، احمد(1393). شیوه اجرایی و سیر تحولات نقش‌مایه‌ها گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری. فصلنامه علمی پژوهشی نگره. شماره سی ام. (تابستان1393). 63-81.
شلومو، ژان لوک(1394). نظریه‌های هنر:فلسفه،نقد و تاریخ هنر از زمان افلاطون تا روزگار ما. ترجمه مصطفی گودرزی. تهران: نشر ساقی
شوالیه، ژان. گرابران، آلن(1388)"فرهنگ نمادها"، 4جلد، ترجمه: سودابه فضائلی، تهران: جیحون
شیخ الحکمایی، محمدعلی و دیگران(1400).تاثیر اعتقادات دینی ایلخانان بر تغییرات بناهای مذهبی قرون 7و 8 هجری قمری. فصلنامه علمی مرمت و معماری ایران. سال یازدهم. شماره بیست و ششم. تابستان 1400
شیمل، آنه ماری(1388)، راز اعداد، ترجمه فاطمه توفیقی، قم: نشر ادیان و مذاهب.
صمدنژادآذر،زینب(1399)مطالعه تطبیقی ویژگیهای فنی و بصری آرایه‌های گچی گنبد سلطانیه و دو بنای دوره آل مظفر در یزد(بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین)، استاد راهنما فرنوش شمیلی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
فرهمند بروجنی، حمید. اصفهانی، عباس. شیشه‌بری، طاهره(1391)، شناخت مواد و فنون دیوارنگاری پنج بنای دوره ایلخانی شهر یزد، نشریه مرمت و معماری ایران، شماره4. صص97-111.
فرهنگ‌پور، یاسمین(1399) چگونگی به کارگیری شمایل نگاری و شمایل شناسی در نقد اثر بر پایه نظریه پانوفسکی (مطالعه موردی: مکالمه مقدس پیئِرو دِلّا فرانچسکا)، فردوس هنر سال اول زمستان 1399 شماره 3
فلامکی، محمد منصور(1381). ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران: موسسه علمی فرهنگی فضا
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. 1392. زرافشان (فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی در شعر فارسی). تهران: فرهنگ معاصر.
کاتب یزدی، احمد بن حسین بن علی(قرن نهم).تاریخ جدید یزد،به کوشش ایرج افشار(1338)تهران:بنگاه نشر و ترجمه کتاب
کریچلو، کیت(1389)، تحلیل مضامین جهان‌شناختی نقوش اسلامی، ترجمه: سید حسن اذکار، تهران: نشر حکمت.
کشمیرشکن، حمید(1396). درآمدی بر نظریه و اندیشه‌ی انتقادی در تاریخ هنر.تهران: نشر چشمه
کشمیری، مریم(1396)، "تذهیب در ایران"، تاریخچه نقوش و اصطلاحات، تهران: سمت. 
کیانمهر، قباد. خزائی، محمد(1385)، مفاهیم و بیان عددی در هنر گره‌چینی صفوی، نشریه کتاب ماه هنر، شماره91-92.
مثقالی‌فروش، فیروزه(1392)، مقایسه تطبیقی طرح ونقش بقعه سید رکن الدین و سید شمس الدین یزد(دوره آل مظفر)، استاد راهنما: سید حسن سلطانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد.
مستوفی بافقی، محمد مفید.(قرن یازدهم) جامع مفیدی. بکوشش ایرج افشار. 1340.
مشبکی اصفهانی، علیرضا. صفایی، نرگس(1395)، سیر پیدایش نقوش گیاهی در هنر صدر اسلام(بارویکرد ویژه به نقوش اسلیمی و ختایی، نگارینه(هنر اسلامی): دوره 3 شماره 10، تابستان 1395، ص 32-40.
مکی‌نژاد،مهدی(1396). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی:نقش‌مایه‌ها معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
نصر، سید حسین(1366)، علم در اسلامی، ترجمه: احمد آرام، تهران: سروش.
نصری، امیر(1392).خوانش تصویر از دیدگاه اروین پانوفسکی. فصلنامه کیمیای هنر، پیاپی 6 (بهار 1392)
نورآقائی، آرش. (1387)، عدد، نماد، اسطوره، تهران: نشر افکار
ویلبر، دونالد(1365). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمه‌ی عبدالله فریار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 
       Ansari,H.and S,Schmidtke, “The Shi’i Reception of Mutazilism II: Twelver Shiis, in The Oxford Handbook of Islamic Theology. Ed.Sabine Schmidtke, Oxford University press, 2016, 196-204
       Dies Paul, (1952), le symbolisme dans la mythologie grecque, preface de G. bachelard, Paris,
Harris Susanna, Cecilie Brons, Marta Zuchowska(2022), Textiles in Ancient Mediterranean Iconography, Oxbow Books, United kingdom 2022
     Rajabi,F & Khosravi, M. (2019).  Formation of Geometric Patterns in the Architectural Decoration: An Investigation on the Ilkhanid’s Period. Journal of History Culture and Art Research 8(3):330-350
     Trilling James, (2001), “the language of ornament (word of art). London: Thames & Hudson.