بررسی تطبیقی ساختار و گونه شناسی تندیس‌های عَلم دوران صفوی، قاجار و معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد صنایع‌دستی، گروه صنایع‌دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر

2 استادیار، گروه صنایع‌دستی، دانشکده هنر، دانشگاه سمنان

10.22070/negareh.2022.16297.3050

چکیده

به‌جز مفاهیم بنیادین و نمادین عَلم، موضوع سیر تکامل ساختار آن از تعداد تیغه‌ها و تندیس‌ها تا هنرهای سنتی بکار رفته، از موضوعات کم‌تر پرداخته‌شده است. آفرینش نوع خاصی از آثار دست‌ساز با پشتوانه اعتقادی که بیشتر آن را تندیس‌ها تشکیل می‌دهند، در محدوده یک کشور استثنایی است. هدف، تعیین سیر تکامل عَلم در ایران، بررسی نوع و شکل تندیس‌ها و مفاهیم نمادین آن‌ها در دوران صفوی، قاجار و معاصر است. پرسش‌هایی که پژوهش حاضر تلاش دارد به آن‌ها پاسخ دهد عبارت‌اند از: 1. ساختار عَلم، نوع تندیس‌ها و مفاهیم نمادین آن‌ها در دوران صفوی، قاجار و معاصر شامل چه مواردی است؟ 2. مبنای گونه شناسی تندیس‌ها در ادوار یادشده بر چه اساسی استوار است و چه جزئیاتی را شامل می‌شود؟ روش تحقیق، توصیفی –تحلیلی و شیوه جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای و میدانی است که با بررسی بیش از 200 عَلم و تندیس مرتبط با آن به سرانجام رسید. از این تعداد، 30، 60 و 110 نمونه به ترتیب به دوران صفوی، قاجار و معاصر تعلق دارد. نتایج اثبات کرد ساختار عَلم در دوره صفویه تک تیغه و بدنه بادامی‌شکل است و تنها تندیس آن سر اژدهاست که ریشه در فرهنگ‌های شرقی دارد. در عهد قاجار، عَلم سه و پنج‌تیغه و تندیس طاووس، کبوتر، مرغ رُخ و شیر به آن افزوده شد که پرندگان، اغلب دُم افراشته دارند. در عصر معاصر، به‌ویژه در چهار دهه اخیر ساختار عَلم عریض‌تر شده و در ساختار آن از تندیس حیوانات چهارپا چرنده نیز استفاده می‌شود. گونه شناسی تندیس‌ها نیز بر مبنای هنرهای سنتی و فنون بکار رفته در ساخت آن‌ها و نیز کالبد ظاهری، اجزاء تشکیل‌دهنده پیکره و تزئینات استوار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Structure and Typology of Alam Statues of the Safavid, Qajar and Contemporary Eras

نویسندگان [English]

  • Ruhollah Rahmani 1
  • Mehdi Amraei 2
1 Assistant Professor, Handicraft Group, Faculty of Applied Arts, Art University
2 department of Handicrafts Industry, faculty of art and architecture, Semnan University, Iran
چکیده [English]

Apart from the fundamental and philosophical concepts of the Alam symbol, the subject of the evolution of its structure, from the number of blades and statues to the traditional arts used in it, has been less discussed. The creation of a special type of handiwork with the support of faith, which mostly consists of statues, is exceptional in a country. The aim is to determine the evolution of Alam in Iran, to examine the type and shape of statues and their symbolic concepts in the Safavid, Qajar and contemporary eras. The questions that the present research tries to answer are: 1- What do the structure of Alam, the type of statues and their symbolic concepts include during the Safavid, Qajar and contemporary eras? 2- What is the basis of the typology of statues in the mentioned periods based on and what details should be included? The current metal symbols that are called Alam which are used in the annual days of mourning of Imam Hossein, peace be upon him, are actually wide and elongated examples of the single-bladed Alams of the Safavid period. Before that, it was used in battle. In fact, we have seen the transformation of the form and concept from war symbols to religious symbols. This period and later the Qajar era and finally the contemporary era (the last four decades) are significant and referable periods in the construction of Alam in Iran. Among its main components are metal sculptures with animal symbols, which are embedded in a larger structure called Alam, which is rare and exceptional in the world. The research method is descriptive-analytical and the method of collecting library and field information, which was completed by examining more than 200 Alams and statues related to them. Of these, 30, 60, and 110 samples belong to the Safavid, Qajar, and contemporary periods, respectively. The results prove that the structure of Alam in the Safavid period has a single blade and an almond-shaped body, and brass metal has also been used a lot in making Alams of this period. The art of meshing and calligraphy is used a lot, and its only statue is the dragon's head, which has its roots in eastern cultures. Dragon is a symbol of protection and punishment of evildoers.

 In the Qajar era, Alam becomes 3 and 5 blades, the statues of peacock, dove, Morghe-Rokh and lion are added to it. Part of the beauty of the peacock statue as a bird of paradise is due to its always raised tail. In the Alam, the peacock is attributed to the Imam Mahdi (peace be upon him), the twelfth Imam of the Shiite Muslims. The tail of the pigeon statue is sometimes decorated with religious writings and mesh work. The pigeon is a symbol of the message. Morghe-Rokh, which is a legendary animal, was added to Alam during the Qajar era. This symbol is a metal statue with the body of a bird, the face and the head of a human, often with a crown, which is a legendary symbol and a belief that is related to the ascension of Prophet Muhammad (PBUH). Its body has few arrays in the Qajar period. Birds often have raised tails and the art of gilding on steel has been used a lot. Due to the technical possibilities of manufacturing, primary lions have a small size, which is called "cat-lion". In the Alams, the lion is attributed to Imam Ali (peace be upon him) and is a symbol of bravery.

 In the contemporary period and especially in the last four decades, the structure of the Alam has become wider and the statue of four-legged grazing animals has been used in its construction. The number of blades is 1, 3, 5, 7, 9 and more. This era is one of the significant periods of Alam-making, the reasons for which can be found in the following cases: 1- The increasing expansion of mourning processions and the increase in favor of the symbol of Alam 2- The emergence of  masterpieces of the steel and Alam making art, especially in Isfahan city and next in Tehran. 3- Revival of past styles, including Safavid style with an almond-shaped body. 4-Applying various fields of traditional arts in handicraft and artistic Alam as much as possible. In this period, we saw the expansion of the industrialization of statues. From the point of view of quantity, deer statues, then camels, rams, and sometimes horses are seen on the Alams. Deer is a sign of the soul and is the most Iranian symbol of Alam. The body of the camel is not very diverse. The typology of statues is based on the traditional arts and techniques used in them, and often includes the art of netting, gilding on steel, hammering, casting and acid work.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Typology
  • Alam Statues
  • Traditional Arts
  • Safavid
  • Qajar
  • Contemporary
ابن عباسی، ادریس و مقتدایی، علی‌اصغر.(1392). هنرهای دستی و سیر تحول آن در ایران، چاپ دوّم. تهران: جمال هنر.
احسانی، محمدتقی.(1368). هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
افروغ، محمد.(1394). فلزکاری دوره سلجوقی و صفوی، چاپ دوّم. تهران: جمال هنر.
الَن، جیمز.(1381). هنر فولادسازی در ایران، ترجمه پرویز تناولی.تهران: یساولی.
بِیلی، کِنِت. دی.(1392). نوع شناسی و گونه شناسی: مقدمه‌ای بر فنون دسته‌بندی. ترجمه سیدمحمد اعرابی، کاوه خلیلی دامغانی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
خزایی، محمد.(1386). نقش نمادین طاووس در هنرهای تزیینی ایران. کتاب ماه هنر، ش 111 و 112، آذر و دی 1386، 12-6 .
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا.(1380). تأثیر تصوف بر شعائر عزاداری. کتاب ماه هنر، ش 39 و 40، آذر و دی 1380، 17-14.
زمانی سعدآبادی، معصومه و شمیلی، فرنوش.(1399). مطالعه تطبیقی ریخت شناسانه تنگ‌های شیشه‌ای ایران و مصر در سده‌های 3-6 ه.ق. رهپویه هنر، ش 3، دوره 3، پاییز 1399، 36- 25.
سرلو، خوان ادواردو.(1392). فرهنگ نمادها، ترجمه مهرانگیز اوحدی، چاپ دوّم. تهران: دستان.
سید صدر، سید ابوالقاسم. (1386). دائره‌المعارف هنرهای صنایع‌دستی و حِرف مربوط به آن. تهران: سیمای دانش.
شعاع، اصغر و همکاران.(1393). محرم و صفر در فرهنگ مردم ایران. تهران: مرکز تحقیقات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران
شقاقی، پژمان.(1384). کالبد خدایان. تهران: قصیده‌سرا.
شوالیه، ژان و گِربران، آلن. (1387). فرهنگ نمادها. ترجمه سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
قاسمی، محمدعلی.(1394). عَلم مَقتل مصوّر، پژوهشی درباره عَلم و پیشینه آن. قم: طوبای محبت.
کوپر، جی. سی. (1392). فرهنگ نمادهای آیینی. ترجمه رقیه بهزادی. تهران: نشر علمی.
گلاک، جی و گلاک، سومی هیراموتو. (1355). سیری در صنایع‌دستی ایران. ترجمه یحیی ذکاء و رضا علوی. تهران: انتشارات بانک ملّی.
معماریان، غلامحسین و طبرسا، محمدعلی. (1392). گونه و گونه شناسی معماری. نشریه علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره 6، پائیز و زمستان 1392، 114- 103.
محمدزاده، مهدی و سلاحی، گلناز.(1392). بررسی موضوعی آرایه‌ها و نقشمایه‌ها در اشیای فولادی عصر قاجار. جلوه هنر، ش 9، بهار و تابستان 1392، 76-63.
معین، محمد .(1342). فرهنگ فارسی، جلد اوّل. تهران: امیرکبیر.
موزه هنرهای معاصر. (1384). شاهکارهای نگارگری ایران. تهران: انتشارات موزه هنرهای معاصر تهران.
مهریزی، مهدی. (1388). نهضت عاشورا و فرهنگ عزاداری. تهران: تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
میرزایی، داود.(1391). حسرت باغ - تمنای مینو، در هنر انتزاعی ایران؛ با تکیه‌بر عَلم‌های عاشورایی. کیمیای هنر، ش2 ، دوره1، 108 – 87. 
وارنر، رکس.(1386). دانش‌نامه اساطیر جهان، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اسطوره.
یاوری، حسین و عرفانی، فاطمه.(1392). هنرهای سنتی ایران در یک نگاه. تهران: انتشارات آذر.
Allan, James and Gilmour, Brian, (2000). Persian Steel: The Tanavoli Collection. For the Board of the Faculty of Oriental Studies University of Oxford and the British.
Canby, Sheila R, (2009). Shah Abbas: The Remaking of Iran .The British Museum Press, London
Norton, Peter B, (1994). The New Encyclopedia Britannica. Chicago: Encyclopedia Britannica, Inc. Volume 12.
Thompson, Jon and R. Canby, Sheila, (2004). Hunt for Paradise: Court Arts of Safavid Iran, 1501 – 1576 Published by Milan: Skira; London: Thames and Hudson.
Yarshater, Ehsan, (1999). Encyclopedia Iranica. Rutledge & kegan paul. London, Boston, Melbourne and Henley. Volume 1.