مطالعه و بررسی میدانیِ بازشناسی رنگین نگاره‌های کوه دمبه اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترا، گروه باستان شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 استادیار گروه باستان‌شناسی، دانشکده حفاظت و مرمت، دانشگاه هنر اصفهان

3 عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری

4 دانشیار، گروه باستان شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

10.22070/negareh.2022.16602.3086

چکیده

سنگ‌نگاره، بازنمایشی تصویری از فرهنگ، اندیشه‌ و ‌برهم‌کنش‌های گوناگون‌ انسانی-محیطی در عرصه‌ی زیست‌بوم است. این هنر از منظر تاریخی، از رایج‌ترین شیوه‌های بیان و انتقال پیام جوامع بوده که در قاب‌ها و دیوار پوش‌های سنگی-صخره‌ای بازتاب یافته و به‌مثابه رسانه، از پیش‌ازتاریخ تاکنون تولید و بازتولید می‌شدند. فراوانی و گوناگونی سنگ‌نگاره‌ها در اغلب مناطق فلات ایران بر تلاش بیشتر به‌منظور مطالعه‌ آن‌ها تأکید دارد؛ بنابراین، شایسته توجه است زیرا اغلب سنگ‌نگاره‌ها، در زمان‌های گذشته‌ و عموماً توسط افراد، گروه‌ها و در جوامع نانویسا تولید می‌شدند. با توجه به ایجاد سنگ‌نگاره‌ها در موقعیت‌های سنگی-صخره‌ای، استان اصفهان از مناطق ویژه در ارائه این نوع باز نمایش‌های هنری به شیوه رنگین نگاره است. از این منظر، تاکنون جایگاه اصفهان در مطالعات باستان‌شناسی هنر کمتر شناخته‌شده است؛ بنابراین سنگ‌نگاره‌های کوه دمبه در محدوده‌ی شهر اصفهان موردپژوهش قرار گرفت. ازآنجا‌که سن سنجی‌های دقیق در تعیین زمان ایجاد سنگ‌نگاره‌ها وجود ندارد؛ هدف این مقاله به بازشناسی و ادراک موضوعی نقشمایه‌ها و صحنه‌های روایی و تجزیه‌وتحلیل آزمایشگاهی رنگین نگاره‌های این مجموعه اختصاص‌یافته است. در راستای این اهداف، سؤالات پژوهش عبارت‌اند از: 1. رنگین نگاره‌های کوه دمبه اصفهان دربرگیرنده چه نوع نقوشی هستند؟ 2. شیوه و یا سبک ترسیم رنگین نگاره‌های کوه دمبه اصفهان چگونه است؟ 3. عناصر تشکیل­دهنده رنگدانه مورداستفاده در خلق نقوش رنگی کوه دمبه اصفهان کدم‌اند؟ 4. رنگین نگاره‌های کوه دمبه اصفهان در چه دوره­ای ایجادشده‌اند؟ 5. رنگین نگاره‌های کوه دمبه اصفهان با کدام مناطق ایران و چه نوع داده­های فرهنگی قابل‌مقایسه و بررسی هستند؟ این پژوهش به روش کیفی و کمی و مبتنی بر گردآوری اطلاعات به شیوه‌ کار میدانی، آزمایشگاهی و اسنادی است. نتایج پژوهش، درمجموع چهل‌ویک نقشمایه شناسایی شد. آن‌ها به شیوه‌ فیگوراتیو و شبح گونه در سبک‌های طبیعت‌گرایانه،‌ واقع‌گرایانه و انتزاعی صحنه‌هایی از فعالیت‌های گوناگون معیشتی فردی و گروهی را نمایش می‌دهند. بر مبنای مطالعات آزمایشگاهی رنگ استفاده‌شده در ایجاد عناصر نقشی ترکیبی از اکسید آهن و کلسیت است. به نظر می‌رسد سنگ‌نگاره‌ها توسط فرد یا گروهی مشغول یا آشنا با راهبردهای معیشتی کوچ‌گری رمه‌داری، زراعت و صنایع‌دستی ایجادشده باشند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Field Study on Pictographs in Dombeh Mountain in Isfahan

نویسندگان [English]

  • sara sadeghi 1
  • Hamid Reza Ghorbani 2
  • Manijeh Hadian dehkordi 3
  • ardeshir javanmardzade 4
1 ardabil: Ph.D. Candidate, Archaeological Department, Faculty of Social Sciences, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
2 Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Conservation and Restoration, Isfahan Art University, Isfahan
3 Assistant professor of Research Center for Conservation of Cultural Relics,
4 Associate Professor, Department of Archaeology, Faculty of Social Sciences, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Pictographs are a visual representation of culture, mentality, and different human-environment interactions in an ecosystem. The art of pictography is historically one of the most common methods for societies to convey their meaning that has been featured on stone-rock panels and frames and they have been produced and reproduced like media from prehistory to contemporary times. The diversity and abundance of pictographs in most zones of the Iranian plateau highlight the fact that their pictographs need to be further studied. This is worth noting because most pictographs were made by illiterate individuals, groups, and communities in the past. Since pictographs were made in stone-rock environments, Isfahan province was a special place for this artistic representation. However, Isfahan has rarely been the subject of archaeological studies of art. Hence, the pictographs of Dombeh Mountain near Isfahan city are the subject of our study. Since there are no precise dating methods for determining when the pictographs were made, this study aims to recognize and thematically understand the motifs and narrative scenes and experimentally analyze the pictographs of Dombeh Mountain. The research questions aligned with our goals are: 1. what motifs are found in pictographs of Dombeh Mountain in Isfahan? 2. What is the drawing style of pictographs of Dombeh Mountain in Isfahan? 3. What are the constituent elements of pigments used in pictographs of Dombeh Mountain in Isfahan? 4. What period do pictographs of Dombeh Mountain in Isfahan belong to? And 5.What regions in Iran and cultural data can be compared to the pictographs of Dombeh Mountain in Isfahan? Regarding method, this is a qualitative and quantitative study by gathering data using field, experimental, and documentary research.
The results indicate that almost 90% of the human motifs were in front view, and the animal motifs were all in profile. Goats were painted more professionally, similar to their real anatomy. There were always two horns on their heads. Human motifs are mostly in front view in narrative scenes, including pastures, hunting, dancing, riding, etc. In ancient times, a ritual dance was performed during harvest or when praying for rain. In the study area, a ritual dance was performed during hunting as a thanksgiving ritual. Due to the regional climate, goats were mostly used as livestock by the local residents. Regarding the main pigment used in motifs of Isfahan, the result of analyzing red or ocher pigments indicates that they contain a high content of Fe, which is related to iron oxide or hematite mineral compounds, which is in red ocher. Furthermore, Al, Si, Mg, and K were identified in three analyzed sample points, which are usually found in clay compounds. These compounds, along with hematite, are the constituents of ocher pigment formed on limestone rocks.
The painted scenes on Dombeh Mountain narrate ranching, farming, and recreational hunting. In fact, the painter painted a completely naturalist and realistic picture based on the everyday activities of the people living around him which indicates the dominant way of living at that time. Motifs of Dombeh Mountain in Isfahan are all created in a realistic style. The creators painted the pictographs with a lot of precision and elegance, and they were perfectly able to represent human and animal gestures and movements while dancing, praying, or hunting. From an aesthetic point of view, the creator has tried to include as many details and characteristics as possible in each pictograph. Another interesting point is that the pictographs are located in an area with a desirable climate and a seasonal spring, which made it a perfect location for a farming and ranching lifestyle (semi-sedentary). The climate, water, and vegetation of the area turned the subsistence economy into a proper choice of living in the area, and thus, almost all the areas surrounding the pictographs depended on this type of living. Most probably, this living system was dominant in the area in the distant past, and the pictographs were made by semi-nomadic communities.
The investigations reveal that the pictographs are similar to other areas of Iran, such as the petroglyphs of Songon (Arsbaran), Bawki (Azna), Timreh (Khomein), Djerbat, Khore Hanjiran, Mahabad, Chalamber, and western Iran in terms of motifs (not the nature of the paintings). Regarding the dating of pictographs in Dombeh Mountain of Isfahan, animals and tools are noticeable. Comparing these motifs with the cultural information related to the Iron Age (e.g., horse, plow, bow, arrow, and yoke), the pictographs cannot date back to more than the 2nd millennium BC. Dating tools were used for the chronological analysis of pictographs in Dombeh Mountain of Isfahan in terms of morphological comparison to other petroglyphs and cultural information. Therefore, the pictographs can be cautiously dated back to the Iron Age, i.e., the 1st and the 2nd millennium BC, based on the animal motifs and the discovered tools.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pictograph
  • Dombeh Mountain of Isfahan
  • Chronology
  • Pigment
  • Representation Methods
ابونعیم اصفهانی، حافظ، 1376، ذکر اخبار اصفهان، ترجمه­ نورالله کسایی، تهران، سروش
اسدی، علی، 1386، اشکفت آهو؛ پناهگاهی صخره­ای در شهرستان بَستَک (هرمزگان). مجله باستان پژوهی، دوره جدید، سال 2، شماره 3، صص 65- 70
افشاری، حسن، 1396، مستند نگاری و بررسی کهن­الگوهای نقوش رنگی پناهگاه­ صخره­ای لاشکورگوییه در میمند کرمان در سال 1396. اولین کنفرانس باستان­شناسی و تاریخ هنر، دانشگاه بابلسر
افشاری، حسن، باشتنی، مرضیه­السادات، 1399، نقوش رنگ تازه کشف‌شده هومیان و جایگاه آن در زندگی کوچ روهای کوهدشت لرستان، نشریه باستان­پژوه، سال 19 و 20، ش 24 و 25، صص 102-120.
ایرانی­بهبهانی، هما؛ بهرنگ، بهرامی؛ فیروزه، آقا ابراهیمی سامانی و ساعتیان، رویا، 1389، شناسایی نقش ساختارهای طبیعی در شکل­گیری منظر فرهنگی سکونت­گاه باستانی تخت سلیمان با استفاده از فناوری نوین دورسنجی، مجله محیط‌شناسی، سال 36، شماره 54، صص 109-120
ایزد­پناه، حمید، 1348، نقاشی­های پیش‌ازتاریخ در غارهای لرستان، مجله باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره 3، صص 6-13
ایزدپناه، حمید، 1348، نقاشی­های غار دوشه، باستان­شناسی و هنر ایران، شماره 4، صص 53-57
اینسول، تیمونی، 1392، باستان­شناسی دین و آیین، ترجمه وحید عسکرپور، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه
آموزگار، ژاله، 1386، تاریخ اساطیری ایران. تهران، سمت
آناتی، امانوئل، 1377، نوشتن بر دیوار، ترجمه­ محمد اسکندری، مجله پیام یونسکو، سال 29، شماره 335، صص  10-16
آناتی، امانوئل، 1383، هنر صخره­ای، ترجمه­ مهران هاشمی، کتاب ماه هنر، شماره 71 و 72، صص 111-118
بختیاری­شهری، محمود، 1388، بررسی و مطالعۀ سنگ­نگاره­های نویافتۀ دشت توس، مطالعات باستان‌شناسی، شماره 1، صص 21- 44
بورنی، مک، 1348، گزارش مقدماتی بررسی و حفاری در غارهای کوهدشت لرستان برای تعیین تاریخ نقش­های پیش‌ازتاریخی ناحیه لرستان، ترجمه­ ذبیح­الله رحمتیان، مجله باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره 3، صص 14-16
بیک محمدی، خلیل­الله؛ جانجان، محسن و  بیک­محمدی، نسرین، 1391، معرفی و تحلیل نقوش سنگ‌نگاره‌های نویافته مجموعه­ی  Bارگِس سفلی  (ملایر- همدان)، نامه­ی باستان­شناسی، دوره 2، شماره 2، صص 121-140
بیگلری، فریدون؛ مرادی بیستونی، علیرضا؛ جمشیدی، فریدون، 1386، گزارش بررسی نقوش غار چشمه سهراب (مرآوزا)، دینور کرمانشاه باستان پژوهی، دوره جدید، سال 2، شماره 3، صص50-55
پورداود، ابراهیم، 1381، یادداشت­های گات­ها، تهران، انتشارات اساطیر
پورداوود، ابراهیم، 1345، زین ابزار، کمان و تیر (برگی از تاریخ سلاح در ایران)، مجلۀ بررسی­های تاریخی، شماره 7، صص 45-29
پورکریم، هوشنگ، 1345، جفت، واحد تولید سنتی کشاورزی در ایران، مردم­شناسی و فرهنگ‌عامه ایران، شماره 2، پاییز، صص 27- 39
تاج­بخش، حسن، 1372، تاریخ دامپزشکی و پزشکی در ایران، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
جعفری­دهقی، محمود، 1382، اسطوره باران سازی در اساطیر ایران باستان، مطالعات ایرانی، سال 2، شماره 4، صص 53-60
حبیبی، منصوره، 1381، سیلک، نمادها و نشانه­ها (نقوش جانوری و گیاهی)، مجلۀ کتاب ماه هنر، شماره 49 و 50، صص 120-118
حسین­آبادی، زهرا، صفورا، ژیلا، 1399،  بنیان­های نمادین و اعتقادی در نقوش سنگ­نگاره­های دره نگاران سراوان، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، دوره 25، شماره 2، تابستان، صص 65-74
حیدری، محمد، 1382، سنگ­نگاره­های سراوان، گاهنامه آوای باستان، سال 2، شماره 3، صص 2-48
دورانت، ویل، 1370، تاریخ تمدن، ترجمه­ احمد آرام مقدم، جلد اول، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی
دهخدا، علی­اکبر، 1350، لغت­نامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
دیاکونف، ا.م، 1357، تاریخ ماد، ترجمه­ کریم کشاورز، تهران، پیام
ذاکری، محسن، 1384، رمزهای اساطیری: اسب در اساطیر، کتاب ماه هنر، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شماره 85-86، صص 154-158
رشیدی­نژاد، مسعود؛ دلفانی، مریم؛ مصطفی­زاده، نرگس، 1388، معرفی سنگ­نگاره­های جربت، شهرستان جاجرم، پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، سال 1، شماره 2، صص 166 – 174
رضایی، منیره، 1394، امکان­سنجی اجرای طرح اگریتوریسم در پارک طبیعی ناژوان اصفهان، پایان­نامه کارشناسی ارشد، اصفهان، دانشگاه هنر اصفهان
رفیع­فر، جلال­الدین (1384)، سنگ­نگاره­های ارسباران. پژوهشکده مردم­شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهران.
روسو، پی­یر، 1346، تاریخ صنایع و اختراعات، ترجمه­ حسن صفاری، تهران، امیرکبیر
سبزی، موسی، همتی­ازندریانی، اسماعیل، 1399، بررسی و تحلیل سنگ­نگاره­های بروجرد، استان لرستان، پژوهش­های باستان­شناسی، شماره 2، دوره 10، تابستان، صص 91-112
سنایی، مجدود بن آدم، 1374، حدیقه­الحقیقه و شریعه­الطریقه، تصحیح مدرس رضوی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران
شاپورشهبازی، علیرضا، 1376، اسب و سوارکاری در ایران باستان، نشریه باستان­شناسی و تاریخ، سال 11، ش ماره 1 و 2، پاییز، صص 27-40
شوالیه، ژان، گربران، آلن، 1388، فرهنگ نمادها، ترجمه سودابه فضائلی، ج 4، تهران، جیهون
شیخ­اکبری­زاده، سمیرا؛ امیرحاجیلو، سعید و عرب، حسنعلی، 1392، مطالعه تفسیرگرایانه صخره نگاره‌های نویافته زه­کلوت جازموریان، مطالعات ایرانی، سال 12، شماره 24، پاییز و زمستان، صص 195-215
شیدرنگ، سونیا، 1386، نقوش صخره­ای میوله؛ نویافته­هایی در شمال کرمانشاه، مجله باستان پژوهی، دوره جدید، سال 2، شماره 3، صص 55 - 64
صادقی، سارا، 1398، بررسی و مطالعه روشمند و علمی باستان­شناختی- انسان­شناختی نگار کندهای استان کردستان (جهت دستیابی به نقش شاخص برای گاه نگاری)، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان کردستان: منتشرنشده
صادقی، سارا، جوانمرد زاده، اردشیر، فیضی، فرزاد و رحیمی، سعید، 1400، ردپای شمنیسم در هنر صخره­ای غرب ایران؛ (مطالعه‌ی موردی: سنگ­نگاره‌های نویافته زرینه کردستان)، نشریه هنرهای تجسمی و کاربردی، دوره 14، شماره 34، پیاپی 34، زمستان، صص 41-65
صادقی، سارا، رحیمی، سعید، 1399، فنجان نماهای ایران (استان کردستان)، تهران، نشر آیندگان
صادقی، سارا، فیضی، فرزاد، 1400، نقش­های نویافتۀ سنگ­نگاره­های زرینه قروه در کردستان، دوره 42، شماره 4، زمستان، صص 488- 504
صادقی، سارا، قربانی، حمیدرضا، 1397، بررسی نقوش انسانی در کنده نگاره‌های شرق ایران، فصلنامه مطالعات فرهنگی و اجتماعی خراسان، دوره 12، شماره 4، ش پیاپی 48، تابستان، صص 91-122
صادقی، سارا؛ رحیمی، سعید؛ افخمی، بهروز؛ و همتی­ازندریانی، اسماعیل، 1400، بررسی و تحلیل سنگ­نگاره­های نویافته باوکی، شهرستان ازنا، نشریه پارسه، شماره 16، س 5، تابستان، صص 175-200
صادقی، سارا؛ قربانی، حمیدرضا؛ و هاشمی­زرج­آباد، حسن، 1394، بررسی نقش­مایه­های سنگ­نگاره آسو در شهرستان بیرجند، فصلنامه مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، دوره 9، شماره 3، ش پیاپی 36، تابستان، صص 75- 96
طاهری، صدرالدین، 1391، رقص، بازی، نمایش، بررسی کنش­های نمایشی در آثار پیش از اسلام ایران، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دورۀ 3. شماره 43، صص 49-41
عادلی، جلال، 1379، نقوش تازه کشف­شده در همیان. میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان، گزارش منتشرنشده
عالی، ابوالفضل، 1392، هنر صخره­ای در زنجان: بررسی نقاشی­های صخره­ای در زنجان: بررسی نقاشی­های صخره­ای آق داش ماه­نشان. نشریه پیام باستان­شناس، سال 10، شماره 19، بهار و تابستان، صص 133-149
عسکری­خانقاه، اصغر، کمالی، محمد شریف، 1378، انسان­شناسی عمومی، تهران، سمت
علی­بیگی، سجاد، خسروی، شکوه، 1379، شواهدی از نهادهای اقتصادی- اجتماعی (؟) جوامع عصر آهن در مرکز فلات ایران، مطالعات باستان­شناسی، دوره 1، شماره 1، (پیاپی 1)، بهار و تابستان، صص 85-108
فرامکین، گرگوار، 1370، باستان­شناسی در آسیای مرکزی. ترجمه­ دکتر صادق ملک شهمیرزادی، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه
فرزین، علیرضا، 1372، لرستان درگذر تاریخ، لرستان، انتشارات وزارت امور خارجه
فروزنده، محفوظ، 1388، پژوهشی در رقص­های ایرانی از روزگاران باستان تا امروز، مجلۀ فرهنگ مردم، شماره 29 و 30، صص 200-175
فرهادی، مرتضی، 1374، موزه­هایی در باد، معرفی مجموعۀ عظیم سنگ­نگاره­های نویافتۀ تیمره، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 7 و 8، صص 16-61
فرهادی، مرتضی، 1377، موزه‌هایی در باد، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی
فریزر، جیمز جرج، 1890، شاخه زرین پژوهشی در جادو و دین، ترجمه­ کاظم فیروزمند، تهران، آگاه
قربانی، حمیدرضا، صادقی، سارا، 1395، سنگ­نگاره­های شرق مرکزی، بیرجند، نشر چهار درخت
قسیمی، طاهر، 1386، گزارش بررسی نقوش صخره­ای اورامان، مجله باستان پژوهی، سال 2، شماره 3، صص 71-80
کاسیرر،  ارنست، 1925، فلسفه­ی صورت­های سمبلیک، ترجمه­ یدالله موقن. تهران، هرمس
کلمان، هوار، 1363، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه­ حسن انوشه، تهران، امیرکبیر
گاراژیان، عمران؛ عادلی، جلال؛ و پا پلی یزدی، لیلا، 1380، سنگ­نگاره­های تازه کشف‌شده همیان، مجله انسان­شناسی، سال 1، شماره 2، صص 84 – 100
لانگ، یولیان، بی­تا، سیر تکامل فرهنگ، ترجمه­ بیژن دانشور، تهران، گونتبرگ
لباف­خانیکی، رجبعلی، بشاش، رسول، 1373، سنگ­نگاره­های لاخ­مزار بیرجند،  سلسله مقالات پژوهشی، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی
لینتون، رالف، 1388، سیر تمدن، ترجمه­ پرویز مرزبان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
محمدیان، فخرالدین؛ شریف­کاظمی، خدیجه و مهرآفرین، رضا، 1398، بازتاب جایگاه نقش تیر و کمان در تاریخ و فرهنگ ایران. دو فصلنامه علمی پژوهش هنر، سال 9، شماره 17، صص 46-33
محمدی­فر، یعقوب، همتی­ازندریانی، اسماعیل، 1393، معرفی و تحلیل نقوش صخره­ای ازندریان ملایر، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 64، بهار، صص 223-252
محمدی­قصریان، سیروان، نادری، رحمت، 1386، بررسی و مطالعه نقوش صخره­ای خره هنجیران (مهاباد)، مجله باستان پژوهی، س 2، شماره 3، صص 61-64
محمدی­قصریانی، سیروان، 1394، ریشه­یابی در سنت امروزین یادگاری نوشتن در سنگ­نگاره­های ایران، پیام باستان­شناس، سال 12، شماره 24، صص 115-124
مقصودی، مهران؛ فاضلی­نشلی، حسن؛ عزیزی، قاسم؛ گیلمور، گوین و اشمیت، آرمین، 1391، نقش مخروطه­افکنه­ها در توزیع سکونت­گاه­های پیش‌ازتاریخ از دیدگاه زمین­باستان­شناسی (مطالعه موردی: مخروطه­افکنه جاجرود و حاجی عرب)، پژوهش­های جغرافیای طبیعی، سال 44، شماره 4، صص 1-22
ملا­صالحی، حکمت­اله؛ سعید­پور، محمد؛ مؤمنی، آتوسا؛ و بهرام­زاده، محمد، 1386، باستان­شناسی صخره نگاره‌های جنوب کوهستان استان قزوین، مجله باستان پژوهی، سال 2، شماره 3، صص 35-49
مهرآفرین، رضا، 1375، بررسی نشانه­های تمدنی نقوش حیوانی بر روی مهرهای استوانه­ای ایلام، پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی گرایش دوران تاریخی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس
ناصری فرد، محمد، 1386، موزه­های سنگی، هنرهای صخره­ای، اراک، انتشارات نوای دانش
نگهبان، عزت­الله، 1351، مهرهای مارلیک، مجله مارلیک، شماره 2، دانشگاه تهران، صص 1-31
نوراللهی، علی، 1395، سنگ­نگاره­های یازلی­چای، گندم کوه و زاغرم، نشریه جستارها (دیار)، سال 1، شماره 1، بهار، صص 85-  113
وایت، لسلی ا، 1398، تکامل فرهنگ، ترجمه­ فریبرز مجیدی، تهران، نشر نسل آفتاب
وحدتی، علی­کبر، 1389، بوم­های سنگی: گزارش بررسی دو مجموعه هنر صخره­ای در استان خراسان شمالی (جربت و نرگسلوی علیا)، خراسان شمالی: انتشارات اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان شمالی
وحدتی، علی­اکبر، 1389، بو­م­های سنگی: گزارش بررسی دو مجموعه هنر صخره­ای در استان خراسان شمالی. بایگانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان شمالی (منتشرنشده)
وزیری، علینقی، 1377، تاریخ عمومی هنرهای مصور، تهران، انتشارات هیرمند
وولف، هانس، 1372، صنایع‌دستی کهن ایران، ترجمه­ی سیروس ابراهیم­زاده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
ویالو، دنی، 1377، تخیل پیش تاریخی، ترجمه­ علی مستشاری، مجله پیام یونسکو، سال 29، شماره 335، صص 17-21
هال، جیمز، 190، فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمه­ رقیه بهزادی، تهران، فرهنگ معاصر
Alden, J, 2015, Reviews book Nomadism in Iran, Antiquity, No. 66, Published online, 6 Aug
Bartholimae, Chr, 1994, Altiranisches Worterbuch: Strassburg
Goff, C, 1970, Neglected aspects of Luristan art.Jaarboek van het Genootschap Nederland-Iran stichting voor culturele betrekkingen [Annuaire de la Société Néerlando-iranienne] 5, pp. 27-37
Otte, M, Adeli, J, Remacle, L, 2003, Art rupestre de I oust iranien, West Iranian Rock Art, INORA (International Newsletter on Pock Art) 37, pp. 8-12
Sarkhosh Curtis, V. & Simpson, S. T. J, 1997, Archaeological News from Iran, IRAN, Vol XXXV, pp. 137-44
Zutterman, C, 2003, The bow in the ancient Near East, a re-evaluation of archery from the late 2nd millennium to the end of the Achaemenid Empire. Iranica Antiqua. XXXVIII, pp. 119-165