تحلیل ویژگی‌های ساختاری نستعلیق آغازین در نسخه‌ دیوان اشعار عماد فقیه کرمانی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره IR.1584

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری پژوهش هنر دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار گروه پژوهش هنر دانشگاه تربیت مدرس

10.22070/negareh.2022.16360.3051

چکیده

نستعلیق دومین خط خاص ایرانیان است و بنیاد اولیه آن به تغییر قلم نسخ و تعلیق در نسخه‌های خطی نیمه دوم قرن هشتم هجری برمی‌گردد. در همین رابطه تاکنون چند نسخه خطی که حرکات اولیه قلم نستعلیق در آن‌ها وجود داشته است، معرفی و ارائه گردیده است. با توجه به تاریخ کتابت و ویژگی‌های خط‌شناسانه به نظر می‌رسد نسخه خطی دیوان اشعار عماد کرمانی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (IR.1584) نیز یکی از این نُسخ باشد و می‌توان در آن رگه‌های نستعلیق آغازین را ملاحظه کرد. از این‌رو هدف از این مطالعه بررسی نستعلیق آغازین در این نسخه است و در پی پاسخ به این سوال است که قلم به‌کار رفته در خوشنویسی نسخه عماد فقیه کرمانی از چه نوعی است و چه ویژگی‌هایی دارد؟ با توجه به اهمیت و ضرورت پژوهش درباره نسخه‌های به‌جای مانده از قرن هشتم هجری/ چهاردهم میلادی، و عدم وجود مطالعه مستقل از نسخه عماد کرمانی، لذا انجام چنین پژوهشی ضرورت می‌یابد. این پژوهش در زمره پژوهش‌های توسعه‌ای قرار دارد و به‌شیوه توصیفی-تحلیلی انجام ‌شده ‌است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای (اسنادی) و مشاهده مستقیم نسخه است؛ و روش تحلیل اطلاعات کیفی می‌باشد. در بررسی نسخه‌شناسی براساس صفحه تتمّه و ترقیمه مشخص گردید که این نسخه در 783هـ.ق/ 1381م. ‌کتابت ‌شده ‌است و براساس ارزیابی‌های تاریخی احتمالاً این نسخه تحت حمایت شاه ‌شجاع در شیراز یا سلطان حسین جلایر در بغداد تهیه ‌شده ‌است. در تحلیل خط‌شناسی می‌توان خط این نسخه را چیزی مابین خط نسخ و تعلیق (نسخِ تعلیق‌آمیز) قرار داد و آن را نسخ متمایل به تعلیق دانست که زمینه‌ساز پیدایش خط نستعلیق است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Structural Characteristics of the Pre-Nasta'liq in the Emad Faqih Kermani's Poetry Collection Manuscript (Islamic Consultative Assembly Library, IR.1584)

نویسندگان [English]

  • fatemeh shahkolahi 1
  • HassanAli Pourmand 2
1 Ph‌D. in Art Studies, Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture
2 Associate Professor, Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture.
چکیده [English]

Nasta'liq is the second specific Persian script. Due to its aesthetic features, this script has been nicknamed "the bride of the Islamic scripts" and in Arab countries it is called "al-Khat al-Farsi". Its initial foundation was from changing Naskh and Ta'liq scripts in the manuscripts of the second half of the eighth century AH. In this regard, there are several manuscripts in which the initial movements of the Nasta'liq script had been introduced and presented. According to the date of calligraphy and its features, it seems that the Emad collection of Faqih Kermani's poetry manuscript in the Islamic consultative assembly library (IR. 1584) is one of these manuscripts that can be observed for the initial signs of pre-Nasta'liq. Therefore, the aim was to investigate the pre-Nasta'liq in this manuscript. It seeks to answer the question, what kind of calligraphy was used in the manuscript of Emad Faqih Kermani, and what was its characteristic? Also, considering that no independent study has been done on it, the study of this manuscript was serious. This study was carried out through a descriptive-analytical method, and the information has been collected through the library method and by studying visual documents (the manuscript). The examples are selected and magnified from the original manuscript of Emad Faqih Kermani. The criteria for selecting samples are based on the classification of Habibullah Fadaeli in the book Ta'alim Khat (2009), which divides the entire Persian alphabet into three categories: singulars, stretched, and circles. Therefore, it has been tried to compare the script used in the Emad Kermani’s manuscript and the Nasta'liq and Ta'liq scripts.
Based on the page of ‘Tatameh’ (the last page of the manuscript) and ‘Anjameh’, it was determined that this manuscript had been written in 783 AH / 1381 AD, and historical assessments showed that it was probably sponsored by Shah Shoja in Shiraz or Sultan Hussein Jalayer in Baghdad. Since Nastaliq first flourished in Shiraz, it was quickly noticed and became prevalent in Baghdad; another center of literature and art in that period. Shah Shoja supported art workshops in Shiraz during this period. Also, it preceded the calligraphy of the poem of Emad Faqih Kermani in Shah Shuja’s library in Shiraz, like the manuscript calligraphy by Mansour bin Ali bin Muhammad bin Hossein Tusi Kashani in 786 AH/ 1394 AD which is preserved in the National Library of Paris. So, it was possible that this manuscript was prepared under his auspices. On the other hand, in 783 AH / 1381 AD, it was a contemporary of Shah Sultan Hussein Jalayeri in Baghdad. The support of the Jalayari kings for the Nasta'liq led to its development during these years. Based on the analysis of calligraphy, the script of this manuscript can be recognized between Naskh and Ta'liq script or Naskh leaned to Ta'liq which underlies the emergence of the Nasta'liq script. Some letters were still written like in the Naskh script, such as ( ا ), ( آ ), ( ط ), and ( ب ); several letters were written softer and more curved due to the effects of the Nasta'liq script, such as ( د ), ( م ), ( و ), ( ک ), ( س ), ( ق ), ( ل ), ( ن ) and ( ی ); and some letters were similar to both scripts, such as ( ر ), (ه), ( ف ), ( ح ) and ( ع ). Many letters are connected due to shorthand or are influenced by the Ta'liq script such as ( و ), ( ر ), and (د). Probably, the addition of the dot was based on the common orthography in the 8th century and also followed the writing tradition of earlier periods; because in the orthography of the early centuries -unlike the new orthography- a dot or dots are placed under some letters, in order to distinguish them from similar letters. Accordingly, the scribes from the early to the eighth century of Hijri have acted like this. In general, there are three types of Pashani (extensive writing) in this manuscript; Space between letters, Space between words, and Space between lines. Due to the use of Mastar (kind of ruler), and attention to tabulation, the distance between lines is entirely regular, but the distance between letters and words does not follow the same rule. The calligrapher of Emad Faqih Kermani's manuscript has paid attention to written elongations. Due to the type of calligraphy used in this manuscript, in addition to elongation letters (ب, ف and ک), some circles such as (ق, ص, ص, ل, ن) and elongation (س) and the inverted letter (ی) have also been written as elongations. These elongations were located in different positions of the line (hemistich), and in order of priority, they are positioned in (2), and (4) jointly, position (2), position (4), and position (3).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Emad Faqih Kermani’s Manuscript
  • Jalayerids
  • Muzaffarids
  • Calligraphy
  • Naskh Leaned to Ta'liq
  • Pre-Nasta'liq
آژند، یعقوب (1387). مکتب نگارگری شیراز، تهران: فرهنگستان هنر.
افشار، ایرج (1382). «جستاری در نسخه‌شناسی بیاض (سفینه) تاج‌الدین احمد وزیر»، نامه بهارستان، 4 (1 و 2)، 35-62.
_______ و تیموری، مرتضی (1353). بیاض تاج‌الدین احمد وزیر، دانشگاه اصفهان: اصفهان.
بلر، شیلا (1397). خوشنویسی اسلامی، ترجمه ولی‌الله کاووسی، تهران: متن.
بیانی، مهدی (1348). کتاب احوال و آثار خوشنویسان، ج 3، تهران: دانشگاه تهران.
ترابی، محمد (1392). نگاهی به تاریخ و ادبیات ایران، ج1، تهران: ققنوس.
جباری، صداقت (1387). «تکوین و تطور خط نستعلیق در سده هشتم و نهم هجری قمری»، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 33(33)، 77-84.
خوشحال دستجردی، طاهره (1381). «مقایسه طریقت‌نامه عمادالدین فقیه کرمانی و مصباح‌الهدایه عزالدین محمود کاشانی»، نشریه پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، 14 (2)، 77-100.
راهجیری، علی (1345). تاریخ مختصر خط و سیر خوشنویسی در ایران، تهران: مشعل آزادی.
شه‌کلاهی، فاطمه (1397). «قواعد رسم‌الخط میرعلی تبریزی براساس خسرو و شیرین نظامی»، باغ نظر، 15 (61)، 65-76.
__________ (1398). «بررسی تطبیقی رسم‌الخط میرعلی بن حسن تبریزی با میرعلی بن الیاس تبریزی براساس نسخه خسرو و شیرین نظامی (3134، گالری فریر) و سه مثنوی خواجوی کرمانی (18113، کتابخانه بریتانیا)»، نگره، 14 (49)، 101-113.
صحراگرد، مهدی (1387). پیدایش و تکامل نستعلیق آغازین، مقاله ارائه شده در گردهمایی مکتب هنری تبریز در دوره ایلخانی و آل‌جلایر، تبریز.
عظیمی، حبیب‌الله (1389). اصول و مبانی نسخه‌شناسی در کتب خطی، ترجمه صدیقه شاکری و مرتضی رضایی شریف‌آبادی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
___________ (1393). مکتب شیراز در نسخ خطی ایران، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
فضائلی، حبیب‌الله (1388). تعلیم خط، تهران: سروش.
___________ (1362). اطلس خط، اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان.
قمی، قاضی احمد (1359). گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران: منوچهری.
کاردار طهران، دلارام و قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1400). «بررسی شکل‌گیری حروف منفصل در خط نستعلیق براساس بیاض تاج‌الدین احمد وزیر» باغ نظر، 18 (104)، 59-68.
گواشانی، دوست‌محمد (1372). دیباچه، در کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، به کوشش نجیب مایل هروی، مشهد: آستان قدس.
مایل‌ هروی، نجیب (1379). تاریخ نسخه‌پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
هاشمی‌نژاد، علیرضا (1393). نسخه‌شناسی، مقاله در سه مثنوی خواجوی کرمانی: همای و همایون، کمال‌نامه و روضه‌الانوار، تهران: فرهنگستان هنر.
همایون‌فرخ، رکن‌الدین (1384). سهم ایرانیان در پیدایش خط در جهان، تهران: اساطیر.