مقامات سلوک در عرفان اسلامی و تجلّی آن در دو نگاره سماع صوفیان و مستی لاهوتی و ناسوتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی دانشگاه فنی و حرفه ای

2 عضو هئیت علمی دانشکده هنر، دانشگاه شاهد

10.22070/negareh.2021.4648.2270

چکیده

از مضامین مهم و عام عرفانی مقام‎ها و منازل سلوک است. مقام‎های سلوک حاصل تأملات عرفا و کشف و شهود حقایق قرآنی و لطایف حکمی بر اثر مجاهدات سالک است. این مضامین عرفانی در دوران نگارگری ایرانی- اسلامی و به خصوص در اندیشه و عقاید حکام و وزرای اسلامی در دوره تیموری و صفوی بازتاب بسیاری داشته که به موجب آن کتبی با مضمون و روایات عرفانی کتاب‌آرایی و تزیین شده است. از میان کتب موجود، دیوان حافظ نیز، نگارگری و تنظیم شده که در این پژوهش دو نگاره مورد نظر آن، سماع صوفیان اثرکمال‎الدین بهزاد و نگاره مستی لاهوتی و ناسوتی اثر سلطان ‎محمد از نظر تجلی مقامات سلوک مورد بررسی قرار گرفته است. مقاله پیش‎رو با هدف بررسی تجلی مقامات سلوک در عرفان اسلامی و بازیابی و تأثیر آن در تصویرگری دو نگاره مورد نظر صورت پذیرفته است. تحقیق حاضر در پی پاسخ به این سوال است: دو نگاره مورد نظر که با مضمون عرفانی مصور شده‌اند، چگونه در بطن و حالات پیکره‎ها مقامات سلوک عرفانی را متجلی ساخته‎اند؟ روش تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی انجام شده است و شیوه جمع‌آوری اطلاعات، به صورت کتابخانه‎ای و منابع الکترونیکی صورت گرفته است. روش تجزیه و تحلیل به صورت کیفی است. یافته‌های موجود در این پژوهش حاکی از آن است که دو نگاره مورد نظر از جهت تجلی مقامات سلوک عرفانی که تجلیات افعالی و صفاتی و ذاتی خداوند است، به ‏طور منظم و با تجسم این تجلیات در عرفان اسلامی و ظهور آن در روند حالات پیکره‎ها از نازل‎ترین مقام تا علوّ درجات مصور شده است، و پیامی چون رسیدن از فرش به عرش الهی را در خود نهفته دارد و در انتها مقام فناء فی‏الله را ظاهر نموده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Authorities of Conduct in Islamic Mysticism and Its Manifestation in Two Paintings of “Dance of Sufis” and “Worldly and Otherworldly Drunkenness”

نویسندگان [English]

  • golnar alibabaei 1
  • Khashayar Ghazizadeh 2
1 Instructor of Karaj University of Technology
2 Islamic art,Art faculty, Shahed University,Tehran, Iran
چکیده [English]

One of the most important mystical themes are the authorities and stages of conduct. The degrees of conduct are the result of mystical reflections and the discovery and intuition of the Quranic truths and efforts of the seeker. These mystical themes in the period of Iranian-Islamic painting, and especially in the thought and opinions of Islamic rulers and ministers in the Timurid and the Safavid periods have had many reflections, according to which a number of books have been written and decorated with mystical themes and narratives. Among the existing books, Divan Hafez has also been painted and arranged. In this study, two intended paintings of “Dance of Sufis” by Kamaleddin Behzad and “Worldly and Otherworldly Drunkenness” by Sultan Mohammad have been studied in terms of degrees of conducts. The present article aims at examining the manifestation of authorities of conduct in Islamic mysticism and its effect on the illustrations of the two paintings in question. The present study seeks to answer the question: How do the two paintings in question, which are illustrated with a mystical theme, manifest the authorities of mystical behavior in the heart and states of the figures? The research method is descriptive-analytical and the data collection method is based on library and electronic resources. The method of analysis is qualitative. The findings of this study suggest that the two desired images in terms of the manifestation of mystical authorities of conduct, that are the manifestations of deeds and traits and intrinsicality of God, have been illustrated regularly and by visualizing these manifestations in Islamic mysticism and its emergence in the process of figurative states from the lowest position to the highest degrees, and bear a hidden message like reaching from the carpet to the divine throne, and finally reveal the degree of Fana Fi-Allah (annihilation in God). Sufism, which is the esoteric aspect of Islam, is distinct from the outward appearance of Islam, since direct spiritual conduct and divine truths differ from the doctrines that appear in terms of a particular human component in the individual order. Islamic mysticism is one of the sciences related to the higher world and the kingdom that sometimes is a manifestation of human dignity and high degrees of humanity, and this dignity can be seen and experienced in many different ways. The great scholars of science and the masters of intuition have stated many degrees of knowledge in the mystical and divine sciences. In fact, these degrees can only be achieved by conquering the physical aspects in the stages of conduct. These aspects appear in various forms such as vulgarity, greed, and so on, and the seeker, to get rid of their chains and straps, guided by the great teachers and high mystics, relies on the invocations that break him free of the world of evil, and lead him to the kingdom of God. He goes through difficult stages and receives authorities during mystical conduct until the essence of his existence passes through the stage and the steps of the kingdom and slowly enters the world of the Lahout. This degree of the mystics’ conduct is called the safe stage, because it embraces chastity and purity, and the humble and modest ones are going to meet their God.
Throughout history, mysticism, and especially Islamic mysticism, has played an important role in art and decorations. Painting is one of the decorative arts that in its thematic and even its symbolic designs has expressed an aspect of Islamic mysticism, and with its elements of motifs and colors that appear as a mystical speech, has taken his audience to a journey from the low world of Nasut to the inner world of Lahout. The art of painting has undergone a great transformation with the arrival of Islam in Iran and has followed the path of mysticism along with the mystic poets, since most paintings have followed a theme or a poem in the context of their subject matter and have illustrated the story according to the mystical meaning of the poetry verses, while some of them have only used the mystical themes of their time to depict events. This art with a worldly and colorful appearance is a picture of the imaginary world that tries to reflect the heavenly paradise as well as the Lord's presence by the emergence of mystical content and spiritual states. To this end, the artist, with a certain degree of certainty and the help of mystical sciences, has devised a general and partial composition of the painting, and displays its motifs in pursuit of the supreme goal of mysticism and attainment of sincerity, and ultimately, the degree of the Hagh al-Yaghin. The artist has transformed from the inside during the illustration, and standing in the position of human elements, appears in a mystical state within the picture and refines the details.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Mysticism
  • Authorities of Conduct
  • Mysticism and Painting
  • Painting of Dance of Sufis
  • Painting of Worldly and Otherworldly Drunkenness
ابن عربی.1367. ده رساله ابن عربی. مقدمه و تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
اردلان، نادر و لاله بختیار. 1390. حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه ونداد خلیلی. تهران: علم معمار.
آژند، یعقوب. 1384. سیمای سلطان محمد نقاش. تهران: فرهنگستان هنر.
- ، - . 1387. مکتب نگارگری هرات. چاپ اول. تهران: فرهنگستان هنر.
- ، - . ۱۳۷۹. شکل‏گیری شیوه صفوی. مجموعه مقالات اولین دوسالانه بین‎المللی جهان اسلام. سایه طوبی. تهران. فرهنگستان هنر. صص 32 – 21.
الطوسی، احمد بن محمد. 1360. سماع و فتوت. الهدیة السعدیة فی معان الوجدیه. به اهتمام احمد مجاهد. تهران: منوچهری.
اعوانی، غلامرضا. 1375. حکمت و هنر معنوی. تهران: گروس.
انصاری، خواجه عبدالله. 1379، شرح منازل‌السائرین. شرح عبدالرزاق کاشانی. نگارش علی شیروانی. تهران: الزهرا.
بورکهارت، تیتوس. 1374. درآمدی بر آئین تصوف. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
بینیون، لورنس و ج.و.س. ویلکینسون و بازل گری. 1378. سیر تاریخ نقاشی ایرانی. ترجمه محمد ایران‎منش. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین. 1393. دایره المعارف هنر (نقاشی، پیکره سازی، گرافیک). چاپ دوازدهم. تهران: فرهنگ معاصر.
حکمت، نصرالله.۱۳۸۴ . حکمت و هنر در عرفان ابن عربی. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
رزمجو، حسین. ۱۳۶۸. انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی. تهران: انتشارات امیرکبیر.
زرینی، سپیده‎ سادات و محسن مراثی. 1387. بررسی چگونگی تاثیرگذاری عرفان اسلامی در شکل گیری هنر نگارگری مکتب هرات تیموری و تبریز صفوی. فصلنامه علمی - پژوهشی نگره. شماره7. سال چهارم. صص 105-93.
سراج طوسی، ابونصرعبدالله. 1382. اللمع فی التصوّف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمه مهدی محبتی. تهران: اساطیر.
سهروردی، شهاب‎الدین. 1364. عوارف المعارف. ترجمه ابو منصور عبدالمومن اصفهانی. به کوشش انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.
صدری، مینا. 1382. جلوه مقام‎های عرفانی در آثار کمال‎الدین بهزاد. مجموعه مقالات همایش بین‎المللی کمال‎الدین بهزاد. 24 – 27 آذر ماه. تهران – تبریز. صص 445 -429.
عصمتی، حسین و محمدعلی رجبی.1390. بررسی تطبیقی عناصر بصری نگاره‌های حماسی و عرفانی. نگره. شماره20. دوره ششم. صص19-5.
علی بابائی، گلنار و خشایار قاضی‌زاده. 1398. بازجست معانی عرفانی در شکل و ساختار نگاره مستی لاهوتی و ناسوتی. کیمیای هنر. شماره 32. سال هشتم. صص23 – 7.
غزالی، ابو حامد محمد. 1333. کیمیای سعادت. جلد اول. تهران: کتابخانه و چاپخانه مرکزی.
قشیری، ابوالقاسم.1383. رساله قشیریه، ترجمه ابو علی حسن ‏بن احمد ‏عثمانی. تصحیح بدیع‎الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.
کاشانی، عزالدین محمود. 1394. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. تصحیح همایی. تهران: هما.
گوهرین، سید صادق. ۱۳۶۷. شرح اصطلاحات تصوف. جلد9-1. تهران: زوار.
لاهیجی، محمد. ۱۳۷۴.  مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. تهران: انتشارات سعدی.
مایل هروی، نجیب.1373. اندر غزل خویش نهان خواهم گشتن. تهران: نشر نی.
مددپور، محمد. 1387. حکمت انسی و زیبایی‎شناسی عرفانی هنر اسلامی. چاپ سوم. تهران :سوره مهر.
معرک نژاد، سید رسول. ۱۳۸۶. سماع درویشان در آینه تصوف. نشریه خیال. شماره 22- 21. صص41-4.
نسفی، عزیزالدین. 1372. رسائل الانسان‎ الکامل. مقدمه ماژیران موله. ترجمه دکتر سید ضیاء الدین دهشیری. چاپ دوازدهم. تهران: طهوری.
نصر، سید حسین. 1394. هنر و معنویت اسلامی. ترجمه رحیم قاسمیان. چاپ سوم. تهران: حکمت.
نظرلی، مائیس. 1390. جهان دوگانه مینیاتور ایرانی. ترجمه عباس علی عزتی. تهران: فرهنگستان هنر.
هجویری، ابوالحسن. 1383. کشف المحجوب. تصحیح محمود عابدی. تهران: سروش.
همدانی، مولی عبدالصمد. 1387. بحرالمعارف. تحقیق و ترجمه حسین استاد ولی. جلد اول. تهران: حکمت.
همدانی، عین القضات. 1389. تمهیدات. مقدمه و تصحیح و تحشیه و تحقیق دکتر عفیف عُسَیران. چاپ هشتم. تهران: منوچهری.
Bahari, Ebadollah. Bihzad, Master of Persian Painting. Pablished by I.B Tauris and co. Ltd. 1990.
http.www. metmuseum.org/toah/works-of-art/17.81.4/