مطالعه باستان‌گرایی در نگاره‌های نسخه چاپ سنگی شاهنامه امیر بهادری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هئیت علمی گروه گرافیک، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز

2 استاد گروه پژوهش هنر، دانشگاه الزهرا. تهران

10.22070/negareh.2022.15935.2994

چکیده

‌باستان‌­گرایی از جریانات فکری بود که در اواخر دوره قاجار توسط برخی متفکرین آزادی­ خواه، نویسندگان، ادبا و رجال درباری مطرح گردید. این پدیده به ستایش و احیای جهان­بینی دوران پیش از اسلام و تکریم قدرت سلسله‌­های پادشاهی ایرانی پرداخت و عرصه­‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، ادبی و هنری جامعه را تحت تاثیر خود قرار داد. شاهنامه چاپ­ سنگی امیر بهادری یکی از صدها آثاری بود که سعی در تجلی این اندیشه از طریق هنر داشت، این اثر مهم در دوره مظفرالدین­شاه قاجار به دستور امیر بهادر، وزیر و رییس گارد سلطنتی، تهیه و در دوره محمدعلی شاه به چاپ رسید. هدف از این پژوهش تحلیل بصری باستان­‌گرایی در نگاره­‌های نسخه مذکور است. سوالات پژوهش نیز عبارتند از؛ 1- باستان‌گرایی در نگاره­‌های شاهنامه امیر بهادری با چه نشانه­ها و علایمی متجلی شده است؟ و 2- منابع الهام ­بخش نگارگران این شاهنامه چه بوده است؟ به منظور یافتن پاسخ، به روشی توصیفی- تحلیلی به تفسیر و تطبیق داده­ها که حاصل واکاوی 50 نگاره از شاهنامه امیر بهادری بود، پرداخته شد. جمع­‌آوری اطلاعات نیز به صورت فیش­‌برداری از منابع کتابخانه‌­ای، مشاهده و گزینش تصاویر بوده است. نتایج حاکی از آن بود که؛ باستان‌گرایی در نگاره‌­های شاهنامه مذکور که حاصل میل امیربهادر به خشنود نمودن شاهِ ناامید از بقای سلطنت بود؛ هم به صورت روح حاکم بر فضاسازی نگاره­‌ها و هم به صورت بازآفرینی مؤلفه­‌ها و عناصر هنرهای ایران باستان تجلی یافته است. برخی از این مؤلفه‌ها عبارتند از؛ نقشمایه­‌های ملی و میهنی، آرایش صحنه و حالات پیکره­‌ها بر اساس نقش برجسته­‌های هخامنشی و ساسانی، تاکید بر تاج‌­های پادشاهان هخامنشی و ... منابع الهام­ بخش و یا به عبارتی الگوی نگارگران این نسخه نیز آثار معماری و اشیاء برجای مانده از ادوار تاریخی ایران باستان و برخی کتب مصور تهیه شده در دوران قاجار از جمله آثار العجم و نامه خسروان بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study Of Archaism in the Illustrations of the Lithographic Version of Amir Bahadori’s Shahnameh

نویسندگان [English]

  • Farzane Fallahi 1
  • Abolghasem Dadvar 2
1 Department of Graphic, Ahvaz Branch, Islamic Azad University, Ahvaz
2 Department Of Art Researsh, Alzahra University, Tehran
چکیده [English]

Iranian archaism pursues a nationalist, patriotic, and identity-oriented perspective, and celebrates the Persian language, the components of national identity, and Iranian culture. This ideology pays special attention to Iranian heroes and mythologies. Iranian archaism dates back to Fath-Ali Shah Qajar’s reign and peaked during the reign of Reza Shah Pahlavi. Muzaffar al-Din Shah's reign also witnessed an abundance of these tendencies, to the extent that Hossein Pasha Khan, also known as Amir Bahador, a Qajar official who served as head of the royal guard, Muzaffar al-Din Shah's minister, and Mohammad Ali Shah's secretary of defense, commanded for an exquisite version of Ferdowsi's Shahnameh to be compiled. This version of Shahnameh eventually became one of the distinguished Qajar masterpieces reflecting archaic ideas. The book was compiled through lithography in Tehran and was titled Amir Bahadori’s Shahnameh after its commissioner and sponsor, Amir Bahador. Some versions of shahnameh are stored at Istanbul University, New York Library, Astan Quds Razavi, Central Library of Tehran University and National Library.
The compilation of Amir Bahadori’s Shahnameh started in 1902 and took four years. This edition was tangibly distinct from the previous ones: First and foremost, the book is printed in a 23.43 cm format, which is one of the largest lithographic printing formats. Secondly, it is a work unlike any other edition of Shahnameh in terms of page layout since each page is allocated to one illustration covering the whole page. Moreover, the illustrations are stylized incredibly realistically and are compiled systematically. The introduction is written by Sadegh Farahani in 20 pages and is based on edition of Baysonghor’s Shahnameh. Each page is divided into six columns, with three verses or six hemistiches on each line. The book contains 50 illustrations, 13 of which were drawn by the prominent miniaturists of the period, including Mosaver al-Molk Mohammad Kazem, Hossein Ali, and Ali Khan Naghash. Emad al-Molk calligraphed this version in four volumes. Each volume concludes with a short biography of those involved in preparing the series as well as the date of calligraphy. Along with the Baysonghor’s and Shah Tahmasp’s Shahnamehs, this version is believed to be the most exquisite.
This research answers these questions: 1- What signs and symbols of archeology are manifested in illustrations of Amir Bahadori's Shahnameh? 2- What were the sources of inspiration for the miniaturists of this Shahnameh? Thereby, a qualitative-quantitative analysis was conducted on data derived from 50 illustrations in Amir Bahadori’s Shahnameh, as well as their interpretation and comparison to their original sources. The data was collected by taking notes from the sources and by observing and reviewing the illustrations. The study draws on a descriptive-analytic method with the aim of conducting a visual analysis of archaism in the illustrations of this manuscript.
The research was conducted through the following stages: First, the illustrations were classified into four tables. Then, the characteristics of the works of arts from the Achaemenid, Parthian, and Sassanid eras were studied to extract the artistic elements associated with these historical periods. Table 3 demonstrates how the illustrations were adapted from ancient Iranian works of art. Finally, Table 4 compares the features extracted from Table 2 and the artistic features of the lithograph version of Amir Bahadori’s Shahnameh. The findings are as follows:
Amir Bahadori’s Shahnameh is a brilliant work from various aspects, including the manifestation of patriotic and nationalist ideas through the art of illustration. Similar to other art or non-art works of the time, this book has sought to restore Iran’s past glory and has tried to revive hope among Iranians. This version of Shahnameh manifests archaism in its illustrations through various components including national and patriotic motifs, narrative ambiance, three-dimensional settings of illustrations, figurative poses, the crowns of Achaemenid, Parthian, and Sassanid kings, Achaemenid and Sassanid reliefs, ribbons around the crown of Sassanid kings, and columns, vaults or domes similar to arches in Sassanid and Achaemenid palaces. The dynamism of the miniature characters, the narrative framework of the scenes, the three-dimensional tall Achaemenid columns and Sassanid vaults, the composition of figures, and the implementation of perspective principles are among the factors portraying the spirit of the spaces illustrated in this version of Shahnameh. The aforementioned are not only influenced by the Western artistic style, but also inspired by the creative components and elements of historical books such as Name-ye Khosrovan (the book of kings) and the works of Ajam. Name-ye Khosrovan book is a three-volume work on Iranian history, written by Jalal al-Din Mirza Qajar. The book can be considered the first to showcase a nationalist approach to Iranian history which was well celebrated during the Qajar era and served as a source of inspiration for the artists of the time. This was the first Persian history work of literature to describe Iran as a coherent historical institution and included the 900 years from the fall of the Sassanids to the rise of the Safavids into the history of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Archaism
  • Lithography
  • Amir Bahadori’s Shahnameh
افشار، ایرج .(1355). شاهنامه از خطی تا چاپی، مجله هنرو مردم ، شماره 162، صص17-45.
اکبری، محمدعلی.(۱۳۸۴). تبارشناسی هویت جدید ایرانی: عصر قاجاریه و پهلوی اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
امانت، عباس .(۱۳۷۷). پور خاقان و اندیشه بازیابی تاریخ ملی ایران: جلال‌الدین میرزا و نامه خسروان، ایران‌نامه، مریلند: بنیاد مطالعات ایران (۶۵): ۵۴–۵۵.
امینی، امین .(1389). سکه­های ساسانی، تهران: پازینه.
ایمانی، الهه؛ طاووسی، محمود؛ چیت­سازیان، امیرحسین و شیخ مهدی، علی .(1394). گفتمان باستان­گرایی در نقوش قالی­های تصویری دوره قاجار، گلجام، شماره 28، صص 23-38.
آدمیت، فریدون .(1327). ایدئولوژی نهضت مشروطیت، ج اول، چ اول، تهران: انتشارات پیام.
بیرو، الن .(1366). فرهنگ علوم اجتماعی، باقر ساروخانی، تهران: نشر کیهان.
بیگدلو، رضا .(۱۳۸۰). باستانگرایی در تاریخ معاصر ایران، تهران: مرکز.
پارسی‌نژاد، ایرج .(۱۳۸۰). روشنگران ایرانی و نقد ادبی، تهران: انتشارات سخن.
پرادا، ایدت .(1389). هنر ایران باستان، یوسف مجید زاده، تهران: نشر دانشگاه تهران.
جلال الدین میرزا .( 1264).  چاپ اول، نامه خسروان، تهران: چاپ خانه استاد محمد تقی.
حسینی راد، عبدالمجید؛ خان­سالار، زهرا .(1384). بررسی کتاب های چاپ سنگی مصور قاجار، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 23، صص 77-86.
شیرازی، ماه منیر .(1395). بازیابی لایه­های هویتی در در نسخه های مصور چاپ سنگی قاجار (مطالعه موری: تعداد سیزده نسخه با محتوای حماسی و ادبی) نگارینه هنر اسلامی، شماره 11، صص 28-46.
شیرازی، ماه منیر و دیگران .(1394). بررسی نسخه مصور نامه خسروان و تاثیر آن در هنر قاجار، فصلنامه نگره، دوره 10، شماره33، صص61-77.
صمدی، هاجر؛ لاله­ای، نعمت .(1388). تصاویر شاهنامه فردوسی به روایت میرزا علی قلی خویی، تهران: فرهنگستان هنر.
علی آبادی، مهدی. (1394). دلایل احیای نقوش برجسته صخره ای در دوره قاجار، رشد آموزش هنر، دوره 12، شماره 3، صص 43-50.
علی بیگی، رضوان .(1390). بررسی و معرفی نسخه مصور چاپ سنگی خاله سوسکه، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 47، صص 67-74.
فردوسی، ابوالقاسم .(1281). شاهنامه امیر بهادری، تهران: چاپ خانه آقا سید مرتضی.
فرصت شیرازی، محمدنصیر .(1377). آثارالعجم، تهران: امیرکبیر.
 فون گال، هوبرتوس .(1378). جنگ سواران در هنر ایرانی و هنر متاثر از هنر ایرانی در دوره پارت و ساسانی، فرامرز نجد سمیعی، تهران: نشر نسیم دانش.
قدیمی قیداری، عباس .(1391). تاریخ نویسی باستان­گرا و ناسیونالیستی در ایران عصر قاجار، فصلنامه مطالعات تاریخ ایران اسلامی، شماره اول، صص76-92.
قدیمی قیداری، عباس (۱۳۹۳). تداوم و تحول تاریخ‌نویسی در ایران عصر قاجار،  تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
کدی، نیکی آ .(1381). ایران دوره قاجار و برآمدن رضاخان، مهدی حقیقت زاده، تهران: نشر ققنوس.
کیان فر، جمشید .( 1376). شاهنامه امیر بهادری یا شاهنامه مظفری، فصلنامه کتاب، شماره30، صص29-48.
گلچین معانی، احمد .(1350). تاریخ تذکره­های فارسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
گیرشمن، رمان .(1371). هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، چاپ دوم، عیسی بهنام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
گیرشمن، رمان .(1390). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی، چاپ سوم، بهرام فره­وشی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
مارزلف، اولریش .( 1389). شاهنامه بهادری: آخرین شاهنامه قاجار، آزاده افراسیابی، کتاب ماه کلیات، شماره 159، صص48-55.
مارزلف، اولریش .(1393). تصویرسازی داستانی در کتاب های چاپ سنگی فارسی، شهروز مهاجر، تهران: نشر نظر.
محیط طباطبایی، محمد .(1366). تاریخ تحلیلی مطبوعات، چ اول، تهران: نشر بعثت.
هاشمی فشارکی، شادی .(1390). بررسی تطبیقی تصاویر چاپ­سنگی شاهنامه در دوره قاجار و نسخه­های مشابه هندی، مجله هنر، شماره 83 و84 ، صص 65-80.
Zia-ebrahimi, Reza (2016). The Emergence of Iranian Nationalism: Race and the Politics of Dislocation. Columbia University Press