مطالعه فرمی و نمادین نقش‌مایه پرنده در شاهنامه بایسنقری و هفت اورنگ جامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 فارغ التحصیل کارشناسی ارشد هنر اسلامی(مطالعات نگارگری و کتابت هنر اسلامی)، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان

2 عضو هیئت علمی دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان

10.22070/negareh.2022.14393.2758

چکیده

پرندگان، به‌سبب توانایی پرواز و ارتباط با آسمان، در بسیاری از آثار ادبی، عرفانی نمادی از روح و نفس ناطقه شمرده شده، دارای معناهای باطنی و معنوی هستند. همچنین، نقش‌مایه پرنده در آثار نگارگری دوران مختلف از جمله عهد تیموری (نسخه شاهنامه بایسنقری) و عهد صفوی (نسخه هفت اورنگ جامی) نمود دارد. از آنجائی که شاهنامه بایسنقری و هفت اورنگ جامی هر دو متعلق به منطقه خراسان بزرگ- مهد هنر و عرفان در سده‌های نخستین اسلامی بوده‌اند؛ نقش‌مایه پرند‌گان در هفت اورنگ جامی از مکتب مشهد می‌توانسته است متاثر از شاهنامه بایسنقری مکتب هرات پیشین باشد. هدف این پژوهش دستیابی به مفاهیم نمادین نقش مایه پرندگان این دو نسخه در کنار تحلیل فرمی و ساختاری است. پرسش اصلی این است که نقش‌مایه پرندگان در دونسخه شاهنامه بایسنقری و هفت اورنگ از لحاظ فرمی و نمادین دربردارنده چه مفاهیمی است؟ وجوه افتراق و اشتراک نقش‌مایه پرنده در دو نسخه کدامند؟ عوامل تاثیر‌گذار در وجوه افتراق و اشتراک نقش‌مایه پرنده در دو نسخه چیست؟ روش تحقیق، توصیفی تحلیلی، تطبیقی، کیفی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است. طبق نتایج حاصله بیشترین تعداد نقش‌مایه پرندگان شاهنامه بایسنقری متعلق به کوکوی کاکلی و زاغی و در هفت اورنگ جامی بیشترین تعداد، متعلق به قمری و بلبل است. در تحلیل ساختاری، نقش‌مایه پرندگان شاهنامه بایسنقری، اغلب بر روی ترکیب‌بندی نگاره‌ها که شامل فرم بیضی است قرار نگرفته و دارای وجه نمادین در نگاره‌ها نیستند. در مقابل، نقش‌مایه پرندگان هفت اورنگ جامی، در موارد بسیاری بر روی ترکیب‌بندی نگاره‌ها که اغلب شامل فرم اسپیرال و بیضی است قرار گرفته و در مواردی، دارای وجه نمادین هستند. نقش‌مایه پرندگان در شاهنامه بایسنقری، به دلیل عدم ارتباط نگارگران با عرفا و اندیشمندان، اغلب فاقد مفاهیم نمادین هستند. در مقابل، به دلیل پیشینه طولانی در روابط نگارگران با عرفا و اندیشمندان، نقش‌مایه پرندگان در هفت اورنگ جامی اغلب دارای مفاهیم نمادین‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Formal and Symbolic Study of the Bird’s Motif in Baysonghor Shahnameh and Haft Awrang Jami (Based on the Views of Islamic Thinkers)

نویسندگان [English]

  • maryam rahmatikhameneh 1
  • Meysam Barari 2
1 , grduateda of Master's degree in Islamic Art (Studies of painting and writing of Islamic art) Faculty of Handicrafts, Isfahan Art University, Iran
2 Instructor and Faculty Member of Handicrafts Faculty, Isfahan Art University,
چکیده [English]

Birds are a symbol of the spirit and soul of the speaker and have esoteric and spiritual meanings in many literary and mystical works and this is because of their ability to fly and communicate in the sky. The bird motif is also one of the motifs that appeared with the emergence of illustrated manuscripts in the history of Iranian painting; it has a significant presence in painting of different periods and is considered as one of the most widely used designs. Among them, the Timurid era in the school of the Previous Herat (version of Baysonghor Shahnameh) and the Safavid era in the school of Mashhad (version of Haft Awrang Jami), have the motif of a bird. The art of Iranian painting and manuscript illustration has had a deep connection with literature from the beginning, and birds are present in the works of great Islamic scholars and thinkers. Birds have taken on a symbolic and mystical load due to their physical characteristics and natural features in the mystical poems and stories of Islamic thinkers. The first example of the presence of the bird symbol in the works of thinkers is in Avicenna's treatise Al-Tair. Other thinkers in whose works the symbol of birds is present include Ahmad and Mohammad Ghazali, Sanai, Attar and Rumi, great mystics and Sufis of the fourth to the seventh centuries AH, who were all born in Khorasan, and only Suhrawardi was raised in Khorasan. Interestingly, Ferdowsi and Jami, whose works are the subject of this study, also belong to the Khorasan region. Greater Khorasan (the cradle of the great mystics in different Islamic eras) was in ancient times a region that stretched from the east to Transoxiana, and from the west to the southeastern shores of the Caspian Sea.  The school of Herat and the school of Mashhad have been related to the region of Greater Khorasan for a period of about 130 years, and both versions of Shahnameh of Baysonghor and Haft Awrang Jami are court and royal versions. Since the Shahnameh of Baysonghor and Haft Awrang Jami both belonged to the Greater Khorasan region, the cradle of art and mysticism in the first centuries of Islam, it seems important that in drawing the bird motif, which is one of the almost constant motifs of Iranian painting, the school of Mashhad could have influenced the Haft Awrang Jami version of the Herat school (version of the Shahnameh of Baysonghor). The purpose of this study is to achieve the symbolic concepts of motif of the bird in these two versions along with formal and structural analysis. The main question is what are the meanings of motif of the bird in the two versions of the Shahnameh of Baysonghor and Haft Awrang in terms of form and symbolism? What are the differences and commonalities of motif of the bird in the two versions? What are the influential factors on differences and commonalities of motif of the bird in the two versions? In terms of purpose, this research is a fundamental research. Research method is descriptive-analytical and comparative, among qualitative research, and method of data collection is library research. The results show that the highest number of the bird’s motif of Baysonghor Shahnameh belongs to Clamator glandarius and Pica pica, and in Haft Awrang Jami, the highest number belongs to Streptopelia turtur and Luscinia megarhynchos. In terms of structural analysis, the bird’s motif of Baysonghor Shahnameh is often not placed on the composition of the paintings, which includes an oval shape and does not have a symbolic aspect in the paintings. In contrast, the bird’s motif of the Haft Awrang Jami is in many cases placed on the composition of the paintings, which often includes a spiral form and in some cases, it has a symbolic aspect. Since the Shahnameh of Baysonghor is an epic work, not a mystical one, and has been compiled and illustrated at a time when the influence of mysticism on painters is not yet evident, it cannot be said that most of its birds have symbolic and esoteric meanings in the world of meaning. In contrast, in version of Haft Awrang Jami, due to the long history of painters, mystics and thinkers in relation to each other, which dates back to the time of Sultan Hussein Bayqara, Behzad and Jami in the late Timurid period and continued until the late Safavid period, it can be said that the painters, by influencing the poems of Haft Awrang's stories and the symbolic background of birds in the works of mystics before their time, tried to create an exemplary world with eternal concepts from the world of truth, and the theme of birds in this regard has benefited.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Previous Herat School
  • Mashhad School
  • Baysonghor Shahnameh
  • Haft Awrang Jami
  • Motif of the Bird
آریانپور کاشانی، عباس، 1363، فرهنگ کامل انگلیسی فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم.
آژند، یعقوب، 1395، نگارگری ایران، تهران، سمت، چاپ سوم.
آژند، یعقوب، 1387، مکتب نگارگری هرات، تهران، فرهنگستان هنر، چاپ اول.
افشار مهاجر، کامران، و طیبه بهشتی، 1394، "گواه نظام شبکه‌ای در ترکیب‌بندی نگاره‌های نسخه خطی شاهنامه بایسنقری." نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره 4، سال بیستم، 39-47.
افراسیاب پور، علی اکبر، 1391، "تمثیل حیوانات در مثنوی هفت اورنگ"، فصلنامه زبان و ادب فارسی، شماره 13، سال چهارم، 103-118.
باطنی، محمدرضا، 1372، فرهنگ معاصر(انگلیسی-فارسی)، تهران، نوبهار، چاپ دوم.
بهارلویی، زهرا. 1395، "بررسی جایگاه پرنده در نگارگری ایران و تاثیر آن بر تصویر سازی معاصر ایران"، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
پوپ، آرتور، 1378، سیر و صور نقاشی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی، چاپ اول.
پاکباز، رویین، 1392، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، زرین و سیمین، چاپ یازدهم.
پورنامداریان، تقی،1390، عقل سرخ: شرح و تحویل داستان های رمزی سهروردی، تهران، سخن، چاپ دوم.
تاجدینی، علی، 1388، فرهنگ نمادها و نشانه ها در اندیشه مولانا، تهران، سروش، چاپ دوم.
جامی، نورالدین عبدالرحمن، 1351، مثنوی هفت اورنگ، به تصحیح و مقدمه مرتضی مدرس گیلانی، تهران، سعدی، چاپ دوم.
حسینی راد، عبدالمجید، و همکاران، 1384، شاهکارهای نگارگری ایران، تهران، موزه هنرهای معاصر- موسسه توسعه هنرهای تجسمی، چاپ اول.
خیرآبادی، عباس، 1380، راز گشایی از داستان عقل سرخ، تهران، کلهر، چاپ اول.
خیریه، بهروز، 1385، نقش حیوانات در داستان های مثنوی معنوی، تهران، فرهنگ مکتوب، چاپ دوم.
دبیرسیاقی، محمد، 1388، برگردان روایت گونه شاهنامه فردوسی به نثر، تهران، قطره، چاپ نهم.
زرینی، سپیده ساداتی، و محسن مراثی، 1387، "بررسی چگونگی تاثیرگذاری عرفان اسلامی در شکل گیری هنر نگارگری مکتب هرات تیموری و تبریز صفوی"، فصلنامه نگره، شماره7، سال سوم، 93-105.
سیمپسون، ماریاناشرو، 1382، شعر و نقاشی ایرانی (حمایت از هنر در ایران) ، آیدین آغداشلو (ویراستار)، ترجمه فرزاد عبدالعلی کیانی، تهران، نسیم دانش، چاپ اول.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1388، منطق الطیر عطار، تهران، سخن، چاپ پنجم.
شعبان پور، منیره، 1382، "مکتب نگارگری هرات و هفت اورنگ" ،کتاب ماه هنر، شماره63 و 64، سال ششم، 86-93.
صرفی، محمدرضا، 1386، "نماد پرندگان در مثنوی"، فصلنامه پژوهش های ادبی، شماره هجدهم، سال پنجم. 53-76.
عظیمی نژاد، مریم، علیرضا خواجه احمد عطاری، صمد نجارپور جباری، و بهاره تقوی نژاد. 1396،"تحلیل ساختاری نگاره‌های هفت اورنگ جامی در کارستان هنری سلطان ابراهیم میرزا،" نشریه مطالعات هنر اسلامی، شماره 27، سال سیزدهم. 1-28.
فردوسی، ابوالقاسم، 1350، شاهنامه بایسنقری، تهران، شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران، چاپ اول.
قاضی، نعمت اله،1350، بسوی سیمرغ، تهران، پیروز، چاپ سوم.
منصوری، جمشید، 1379، راهنمای صحرائی پرندگان ایران، تهران، ذهن آویز، چاپ اول.
نامی، غلامحسین، 1371، مبانی هنرهای تجسمی، تهران، توس، چاپ اول.
نبوی علمداری، نسترن، 1385، "بررسی نقش پرندگان در نگارگری ایران اسلامی"، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ارتباط تصویری، دانشگاه الزهرا.
ندرلو، مصطفی، و مریم پور علی اکبر، 1386، "بررسی ساختار تصویری و طراحی (دیزاین) کتب کهن شاهنامه بایسنقری و هفت اورنگ جامی،" دوفصلنامه مدرس هنر، شماره 2، سال چهارم، 77-93.
وازارلی، ویکتور،1351، پلاستی سیته، ترجمه پیروز افتخاری، تهران، رز، چاپ اول.
هوشمند مفرد، ندا، 1397، "ارتباط واقع گرایی در هنر نگارگری مکتب دوم تبریز و عرفان اسلامی"، مبانی نظری هنرهای تجسمی، شماره 6، سال سوم، 57-67.