مطالعهٔ زمینه‌های شکل‌گیری نقوش شتر درون‌ترکیبی قالیچه‌های دورهٔ قاجار و تأثیر آنها از سایر هنرها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد طراحی فرش، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر،

2 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر ومعماری، دانشگاه تربیت مدرس

10.22070/negareh.2020.4608.2262

چکیده

«شتر درون‌ترکیبی» یکی از انواع نقوش موجودات ترکیبی در هنر ایران است که در آن مجموعه‌ای از پیکره‌های انسانی، حیوانی، اشیاء و موجودات غریب درون پیکر یک شتر و در قالب اندام‌های مختلف او تصویر می‌شوند. این نقش را می‌توان در برخی از هنرهای ایران از جمله نقاشی و قالی‌بافی مشاهده کرد. قالیچه‌های تصویری دارای این نقش، عمدتاً، متعلّق به دورهٔ قاجار هستند. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل ویژگی‌های  شکل‌شناختی و فرمی شتر درون‌ترکیبی در قالیچه‌های تصویری دورهٔ قاجار و پیدا کردن منشأ مفهومی و تصویری آن است. برای رسیدن به این هدف، نقش شتر درون‌ترکیبی علاوه بر قالیچه‌های تصویری، در هنرهای دیگر نیز جستجو و بررسی شد. سوالات این پژوهش عبارت‌اند از: 1. منشأ تصویری نقش شتر درون‌ترکیبی در قالیچه‌های تصویری چیست؟ 2. منشأ مفهومی و معناشناختی این نقش در قالیچه‌های تصویری کدام است؟ 3. ویژگی‌های شکل‌شناختی و فرمی این نقش در قالیچه‌های تصویری کدام است؟
روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و تاریخی است و از روش مطالعهٔ تطبیقی و تجزیه و تحلیل فرمی برای تحلیل داده‌ها استفاده شده است. اطّلاعات به صورت کتابخانه‌ای و اینترنتی گردآوری شده است. در این پژوهش با استفاده از آنالیز خطی به تحلیل فرمی نقش شتر درون‌ترکیبی در قالیچه‌ها و بررسی قراردادهای بصری تکرارشونده در آنها پرداخته شد. سپس، قالیچه‌های دارای این نقش علاوه بر یکدیگر، با نمونه‌هایی از هنرهای چاپ سنگی ایران و نقاشی‌های ایران و هند مورد تطبیق و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان می‌دهد منشأ شکلی این نقش به صورت غیرمستقیم از نقاشی‌های ایرانی و هندی و به صورت مستقیم از چاپ سنگی‌های دورهٔ قاجار تأثیر گرفته‌ است. منشأ مفهومی این نقش نیز متأثّر از داستان لیلی و مجنون نظامی گنجوی، معراج پیامبر (ص) و همچنین حکایتی از گلستان سعدی و افسانهٔ درخت سخن‌گو است. از لحاظ شکل‌شناختی، اجزای تشکیل‌دهندهٔ پیکره‌های شتر عبارت‌اند از: 1. حیوانات؛ 2. انسان‌ها؛ 3. موجودات ترکیبی-خیالی؛ 4. اشیا. در این میان، گونه‌های مختلف حیوانی بیشترین عنصر تشکیل‌دهندهٔ پیکره‌ها هستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of Formation Backgrounds of Inter-hybrid Camel Motifs in the Qajar Period Rugs and Their Influence from Other Arts

نویسندگان [English]

  • Zahra Shoghi 1
  • Mehdi Keshavarz Afshar 2
1 Art university of tehran
2 Assistant Professor, Department of Art Studies, Art & Architecture Faculty, Tarbiat Modares University
چکیده [English]

The Inter-hybrid camel is one of the types of composite creatures in Iranian art. This composite creature has an important distinction with other composite creatures such as Sphinx, Griffin and others. In this image, the organs of different animals are not combined in one body. Rather, a collection of human and animal figures, strange objects and imaginary creatures are depicted inside the body of a camel and in the form of various organs of her body. This form of the camel is seen in many Iranian arts such as painting and carpet. In addition, Inter-hybrid camel is depicted in many Indian paintings and there are some similarities between camels in Indian paintings and Iranian examples. In this regard, examples of components of the camel's body are referred to as repetitive visual conventions. These conventions, which have emerged as a series of human and animal standards, are found in both Iranian and Indian arts to be perfectly harmonious in form, but differing in their portrayal together. Prominent examples of these contracts are: Rabbit (in heads and legs), Fictitious Creatures (in the neck), Fish (in the neck and tail), Human face (at the junction of the neck to the body), Human in the sitting position (in the chest), Bird (in the chest) and creatures that have come out of the mouth of another creature (in the legs).
Pictorial carpets, as one of the arts of Iran, depict the Inter-hybrid camel. Pictorial carpets including these figures often belong to the Qajar era and after this era, and there has been no sign of this figure before this period. Research on pictorial carpets plays an important role in understanding the Iranian carpet art flow in the contemporary period as well as the cultural components of Iranian society. The image of the Inter-hybrid camel in the pictorial carpets remains largely unknown and the lack of studies in this area has created ambiguities as well as misconceptions about the resources and motivations for its use in carpets; including that this figure of the Inter-hybrid camel on the carpet is known with the story of Leyli and Majnun by Nizami Ganjavi. However, the attribution of this camel to Leily is not true in all examples. The aim of this study is the investigation and analysis of the morphological features of the Inter-hybrid camel figures of the pictorial carpets of the Qajar era as well as finding the conceptual and pictorial source of this figure in the carpets. To reach this goal, we also explored the figure of the Inter-hybrid camel in addition to pictorial carpets in other arts. The questions in this study are: 1. What is the visual origin of the image of the Inter-hybrid camel in pictorial carpets? 2. What is the conceptual and semantic origin of this role in pictorial carpets? 3. What are the morphological and formal characteristics of this image in pictorial carpets? Type of the research in this study is descriptive - analytical, historical and a comparative study. Formal analysis method has been used to analyze the data. Information gathering is done through library sources and the Internet. The statistical population includes the Qajar carpets. Seven carpets were selected and compared with each other. Because of their small number, the selection of these rugs is based on available and accessible samples. In this research, using linear analysis, the formal analysis of the Inter-hybrid camel in the carpets and the review of their repetitive visual contracts were discussed. Subsequently, the carpets with this picture, in addition to each other, were compared and analyzed with samples of Iranian lithographic arts and paintings of Iran and India.
The results show that the carpets have indirectly been influenced by the Iranian and Indian paintwork and have directly been influenced by the lithography of the Qajar era. The conceptual source of these carpets is the stories of Leyli and Majnun by Nizami Ganjavi, Prophet Muhammad’s ascension, stories from the Golestan of Saadi and the legend of the talking tree. Morphologically speaking, the consisting parts of the camel’s body are: 1. Animals, 2. Humans, 3. Composite-fictional creatures, 4. Objects. Among the different kinds of animal species, the most commonly used element is the body.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pictorial Carpets
  • Inter-hybrid Camel
  • Visual Arts
  • Qajar
برازش، محمود‌رضا، 1386، هند، تهران، آفتاب هشتم.
بصام، سید جلال‌الدین (و دیگران)، 1383، رویای بهشت (هنر قالی‌بافی ایران)، جلد 2، ترجمه باسم محمدی (و دیگران)، تهران، سازمان اتکا.
پاکباز، رویین، 1393، نقاشی ایران؛ از دیرباز تا امروز، چاپ دوازدهم، تهران، زرّین و سیمین.
تختی، مهلا و افهمی، رضا، تصویر و مفاهیم درخت سخن‌گو بر قالی‌های دستباف، فصلنامة گلجام، شمارة 18، 1390، 70-49.
ترابی، ارکیده، 1393، عجایب‌المخلوقات قزوینی در تصاویر چاپ سنگی علیقلی خویی، تهران، نظر.
تناولی، پرویز، 1368، قالیچه‌های تصویری ایران، تهران، سروش.
حیدری، مرتضی و جعفری، زهره و آیت‌اللهی، حبیب‌الله، بررسی چگونگی شکل‌گیری نقش فرشتگان (انسان بال‌دار) در منابع تصویری قبل از اسلام، دو فصلنامة مدرس هنر، شمارة 2، 1386، 17-24.
خشکنابی، رضا، 1377، ادب و عرفان در قالی ایران، تهران، سروش.
دادور، ابوالقاسم و مبینی، مهتاب، 1388، جانوران ترکیبی در هنر ایران باستان. تهران، دانشگاه الزهرا (س).
دادور، ابوالقاسم و محمدی‌خواه، محمد و حسینی، الهام، بررسی تطبیقی نگارة «در راه اورشلیم» و نگارة «معراج» اثر سلطام محمد (با تاکید بر پیامبر (ص)، جبرئیل و براق)، دو ماهنامة پژوهش در هنر و علوم انسانی، شماره 5، 1396، 41-66.
سعدی، مصلح‌بن‌عبدالله، 1385، غزل‌های سعدی، تهران، سخن.
سعدی، مصلح‌بن‌عبدالله، 1391، گلستان سعدی، چاپ دهم، تهران، خوارزمی.
شجاری، مرتضی و میرفخرایی، اشرف، معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد، پژوهشنامه عرفان، شماره 13، 1394، 51-73.
شیخی، عباس و باصفا، حسن و غفارپور، لیلا، جایگاه باورهای انسانی در بازآفرینی موجودات افسانه‌ای ایران باستان بر سفالینه‌های اسلامی نیشابور، همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر اسلامی، 1394، مشهد، موسسه آموزش عالی فردوس.
طاهری، علیرضا و شاه‌چراغ، معصومه، مطالعة تطبیقی نقوش «درون‌‌ترکیبی» در نگارگری ایران و دوره سلاطین مغولی هند و آثار آرکیم بولدو «ﻧﮕﺎﺭﻩ ﺷﺘﺮ ﻭ ﺳﺎﺭﺑﺎﻥ ، ﭘﺮﻱ ﭼﻨﮓ ﻧﻮﺍﺯ ﺳﻮﺍﺭ ﺑﺮ ﺷﺘﺮ ﻭ ﺗﺎﺑﻠﻮ ﭘﺮﺗﺮﻩ ﺯﻣﻴﻦ»، فصلنامة نگره، شماره 37، 1395، 63-72.
فضلی، فاطمه، جواهرات هند، نشریة دنیا، شمارة 5، 1397، 19-25.
کشاورز افشار، مهدی، تکثیر مکانیکی اثر هنری در عصر قاجار و تاثیر آن بر فرش ایران، فصلنامة گلجام، شماره 27، 1394، 5-25.
مارزلف، اولریش، 1390، تصویرسازی داستانی در کتاب‌های چاپ‌ سنگی فارسی، ترجمه شهروز مهاجر، تهران، نظر.
ملول، غلامعلی، 1384، بهارستان: دریچه‌ای به قالی ایران، تهران، زرین و سیمین.
میرزایی، زهرا، 1395، پازیریک؛ کهن‌ترین فرش دنیا، کارناوال، 15/06/1398،  https://www.karnaval.ir/blog/pazirik-carpet-iran
نایفی، صدیقه، نگاره‌های انسان پیکره در پیکره از منظر حکمت و عرفان اسلامی، اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 1، 1395، 49-53.
Curtis, John, 1989, Ancient Persia, London, British Museum Pub.
Ekhtiar, Mayam and P.soucek, Priscilla and R. Canby, Sheila and Najat Haidar Navina, 2011, Masterpieces From The Department Of Islamic Art In The Metropolitan Museum Of Art, Yale University Press. New Hoven and London.
Raby, Julian 1998, The Nasser D.Khalili Collection of Islamic Art, Valume VIII, United Kingdom, Oxford University Press.
Rogers. J.M, 1983, Islamic Art and Design, London, British Museum Publication.
Tafbijeba, Po’ja, 1991, Nizami’s characters on the carpets, Russia.
Zouzoula, Evgenia 2007, The fantastic creatures of Bronze age Crete. PhD thesis, University of Nottingham.