مطالعۀ شیوۀ قلم گذاری درآثارچلیپای سیّد علی‌خان تبریزی بر پایۀ حُسنِ تشکیل مفردات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد هنر اسلامی، دانشکده صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان

2 استادیار، دانشکده حفاظت آثار فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2021.14349.2749

چکیده

هنر ایران و به‌ویژه خوشنویسی جایگاه خاصی در دوره 120 ساله تیموری داشت. از سنۀ 920 هـ. اغلب استادان این فن، از هرات به تبریز آمده و به دربار شاه اسماعیل صفوی پیوستند. خط نستعلیق در هند، نخستین بار در عهد شاهان مغول، هنگام حمله بابر در سنۀ 932 هـ. به این سرزمین و به‌واسطه همراهی چند تن از خوشنویسان با وی رواج پیدا کرد؛ درنتیجه حمایت­؛ عده زیادی از خوشنویسان ایران به این سرزمین مهاجرت کردند، ازجمله معاریف این خوشنویسان؛ سیدعلی‌خان تبریزی است. جواهر رقم (زنده در 1094 ق.) در اواخر دوران فرمانروایی اورنگ زیب (1118- 1067 هـ. ق) به هندوستان آمد و اورنگ زیب که خود در خط شاگرد او بود؛ وی را برای تعلیم خط به­ دیگر شاهزادگان نیز برگزید. هدف اصلی پژوهش علاوه بر شناخت مبانی و اصول خوشنویسی خط نستعلیق و بررسی تحول خوشنویسی از اواخر دوره تیموری تا گسترش آن در هندوستان و نیز معرفی جایگاه تبریز و هنرمندان نستعلیق نویس تأثیرگذار تبریزی؛ مطالعه شیوۀ قلم گذاری آثار سیدعلی‌خان تبریزی بر پایه حُسن تشکیل مفردات است. سؤال‌های تحقیق بدین شرح است: 1. اصول و نسبت از قواعد حُسن تشکیل در آثار سیدعلی‌خان تبریزی چگونه رعایت شده است؟ 2. نحوۀ قلم گذاری نقطه و مفردات در آثار سیدعلی‌خان تبریزی چگونه است؟ روش تحقیق این مقاله توصیفی- تحلیلی بوده و از نوع تحقیقات کاربردی و شیوه گردآوری اطلاعات به­‌صورت آماری، اندازه‌گیری رایانه‌ای، کتابخانه­‌ای و همچنین بر اساس مشاهده و بررسی بصری یافته‌­های شخصی نگارندگان استوار است. نتایج بررسی‌­های پژوهش نشان داد نقطه در شیوۀ جواهر رقم علاوه بر ایستایی دارای انرژی ثابت و متمرکز است و همچنین شیب نقطه‌­ها در بهترین حالت خود نگاشته شده که همین ویژگی در گیرایی بصری نقطه­‌ها تأثیر فروانی دارد. از نکات قابل‌توجه زاویه شیب متفاوت اما متناسب حروف است. ارائه ضعف و قوت­‌ها در اجرای حروف نزدیک بوده و همین امر موجب ایجاد تناسب بیشتری در خطوط شده است. بررسی نمونه آثار جواهر رقم نشانگر آن است که ابعاد و اندازه حرف­‌ها توازن خوبی دارند و صافی حرکت قلم چشمگیر است. باید این نکته را هم متذکر شد که برخی از این ویژگی­‌ها همچون قلم گذاری (زاویه نوشتن هر حرف)، در طول زندگی هنرمند خوشنویس به‌ندرت تغییر محسوسی پیدا می­‌کند درحالی‌که کیفیت خوشنویسی در سال‌­های مختلف همراه با فرازوفرود بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Style of Transcribing Singular Letters Combinations (Hosn-e-tashkil) in Seyed Ali Khan Tabrizi’s Chalipa Artworks

نویسندگان [English]

  • Seyede fereshte Hosini roshtkhar 1
  • Ali Babaylou 2
1 MA in Islamic Arts, Faculty of Handicrafts, Isfahan University of Art, Iran
2 Associate Professor, Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University, Iran.
چکیده [English]

Iran’s art, especially calligraphy, had specific place in Timurid 120-year era. Most masters in calligraphy came to Herat from Tabriz and joined Shah Ismail Safavid’s court in 1514. Nasta’liq script spread in India for the first time in Mongols era when Babur attacked this land in 1525 and he was accompanied by some calligraphers. Based on this support, large amount of Iran’s calligraphers moved to that territory and one of those calligraphers was Seyed Ali Khan Tabrizi. Javaher Raqam (alive in 1683) came to India at the end of Orang Zib’s domination (1656 -1706) and Orang Zib himself was one of his calligraphy students, so chose him as other princes’ master and teacher. This article, not only talks about the recognition of basics and principles of Nasta’liq script and studying the evolution of calligraphy from the end of Timurid era to its spreading in India and also introduction of Tabriz’s position and effective Nasta’liq calligraphers from Tabriz, but also talks about Seyed Ali Khan Tabrizi’s transcription of singular letters combinations (Hosn-e-tashkil) which is the main purpose of this research. Here are the questions: 1- How principles and proportion, which are two rules of letters combination (Hosn-e-tashkil), are observed in Seyed Ali Khan Tabrizi’s artworks? 2- How are dots (Noqte-ha) and singular letters (Mofradat) transcribed in Seyed Ali Khan Tabrizi’s artworks? The work of calligraphy is beautiful when it has value and credibility among scholars and experts in this field, which, firstly, is based on the two general rules of "Hosn-e-tashkil” and “Hosn-e-khat ", secondly, its composition and appropriateness rules are well observed. The words should be appropriate to each other and from the seat line, because seat style is a part of good-establishment and is closely related to composition, and thirdly, its context should be appropriate to the text and writing. One of the important points in the issue of Hosn-e-tashkil" and "Hosn-e-khat" is the style of transcribing. In addition to the general principles, governing the form of letters and words in calligraphy, the style of transcribing each calligrapher depends on the style of the pen and the angle of the pen with the paper, and other factors such as how the pen is held, how the artist sits and masters the paper while writing affect this issue. The angle of the artist's pen at the beginning of each word and phrase while transcribing, affects the way his pen rotates. The crucial point is that the style of writing can be strong and the weakness of the calligraphic effect, which is one of the pillars of calligraphy, is effective. Therefore, examining the artist's style of writing, in addition to showing the geometry of his script, can be an important factor in examining the originality of works and examining and recognizing changes in the artist's style during his artistic life, the possibility of comparing the artist's style with other artists that in this way, provide a review of the technical evolution of the script. Accordingly, it can be important to examine the writing style of the artists of a period, a style or a geographical area. The research method of this article is analytical- descriptive and it is a practical research. The information has been gathered based on statistics, computerized measurement and with the help of sources in libraries. It is also consisted of personal visual studying by the authors. The statistical population of this research is Chalipa artworks of Seyed Ali Khan Tabrizi Javaher Raqam. So, five Chalipa artworks of Javaher Raqam have been studied with analytical approach based on letters combinations (Hosn-e-tashkil) of singular letters by visual analysis. The method of the analyzing in this article is quantitative and it depends on statistical results which are obtained by studying all points in five selected artworks and their letters, and the results of the data in searching and studying are presented in quantitative forms. The results of this research show that, “dot” (Noqteh) in Seyed Ali Khan Tabrizi Javaher Raqam’s style is not only static, but also has stable and concentrated energy. The gradient of dots is also transcribed in their best conditions. So, this feature has considerably affected the dots’ visual charisma. The remarkable point is the angle of letters’ gradient which is different but appropriate. The presentation of weakness and the power in performance of the letters is close to each other and this point has caused more proportions in the scripts. Studying the examples of Seyed Ali Khan Tabrizi Javaher Raqam’s artworks shows that the size and dimensions of letters have good balance and the pen has impressive straight movement. This point must be mentioned that some features like transcribing (the angle of writing each letter) change a little during the artist’s life, whereas the quality of calligraphy has ups and downs during the years. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tabriz
  • Calligraphy
  • Nasta’liq
  • Singular Letters (Mofradat)
  • Transcribing
  • Seyed Ali Khan Tabrizi Javaher Raqam
  • Orang Zib
اسحاق زاده، روح­الله، (1394)، اصول و مبانی خط نستعلیق بررسی آن در شیوۀ صفوی و معاصر، اصفهان، مهر آذین.
اصفهانی، میرزا حبیب، (1369)، تذکره خط و خطاطان شامل خطاطان، نقاشان، مذهبان و جلدسازان ایرانی و عثمانی بانضمام کلام الملوک، ترجمه رحیم چاوش اکبری تهران، مستوفی.
الاصفهانی، بابا شاه، (1391)، آداب المشق(بر اساس نسخه دانشگاه پنجاب لاهور)، پژوهش دکتر حمیدرضا­ قلیچ­خانی، تهران، پیکره.
امیرخانی، غلامحسین، (1374)، آداب الخط امیرخانی با توضیحاتی درباره ترکیب حسن وضع و حسن تشکیل، تهران، انجمن خوشنویسان ایران.
امیری، کیومرث، (1374)، زبان و ادب فارسی در هند، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
اصغر، آفتاب، (1364)، تاریخ‌نویسی در هند و پاکستان، انتشارات و چاپخانه سید سند، لاهور.
انوشه، حسن، (1376)، فرهنگنامه ادبی فارسی-دانشنامه ادب فارسی(2)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
ا.داندیس، دونیس، (1383)، مبادی سواد بصری، ترجمه مسعود سپهر، تهران، سروش.
بیانی، مهدی، نظری به تکامل خط اردو. ادبیات و زبان‌ها، هلال، شماره 82، 1347، 135- 138.
بیانی، مهدی، (1363)، احوال و آثار خوشنویسان(جلد اول و دوم)، تهران، علمی.
تبریزی (جواهر رقم)، سید علی، یک قطعه نستعلیق ممتاز، به نقل از میرعلی هروی، قابل‌دسترس در http://malekmuseum.org/artifact/1393.03.00115
جباری­کلخوران، صداقت، آژند، یعقوب، احصایی، محمد، (1386)، ویژگی­های زیبایی­شناختی آثار میرعماد حسنی و بازتاب آن در تاریخ خوشنویسی ایران، دانشگاه تهران، تهران.
جوادی، حسن، بی‌تا ایران از دیدۀ  ونیزیان(از روزگار اوزون حسن تا دوران شاه‌طهماسب).
جغتایی، عبدالله، خطاطی فارسی در شبه‌قاره از 1120 تا 1274 ق، نامه پارسی، شماره 4، 1378، 65 – 74.
حسن لو، فاطمه، نقش تیموریان در هنر خوشنویسی، کتاب ماه هنر، شماره 67 و 68، 1383، 98-107.
حسینی ­رشتخوار، سیده فرشته، قلیچ­خانی، حمیدرضا، نعمتی­ بابای­لو، علی، (1395)، تحلیل و طبقه‌بندی فرم حروف در چلیپا نویسی خط نستعلیق با تأکید بر آثار میرعلی هروی و میرزا غلامرضا اصفهانی، دانشگاه­ هنر اصفهان، اصفهان.
حسینی­رشتخوار، سیده فرشته، قلیچ­خانی، حمیدرضا، نعمتی­بابای­لو، علی، (1396)، مطالعۀ تطبیقی شیوه خوشنویسی چلیپایی از میرزا غلامرضا اصفهانی و غلامحسین امیرخانی، مطالعات تطبیقی هنر، شماره 14: 14-29.
دسایی، ضیاءالدین، سهم هنرمندان ایرانی در خطاطی اسلامی هند، چشم‌انداز ارتباطات فرهنگی، شماره 5، 1376، 22-27.
سامی، علی، هم‌بستگی مکتب هنری شیراز و تبریز، هنر و مردم، شماره 161، 1354، 2-14.
سراج­شیرازی، یعقوب­بن­حسین، (1376)، تحفه­­المحبین، به کوشش کرامت ­رعنا­حسینی و ایرج ­افشار، تهران، نقطه، میراث ­مکتوب.
سوچک، پریسیلا، خوشنویسی در اوایل دوره‌ی صفویه، گلستان هنر، شماره 10، 1386، 24-39.
عباس خانی،روح‌الله، (1382)، سیر تطور هنر در آذربایجان(نقاشی، خوشنویسی، نمایش، موسیقی)، تهران، سروش.
علوی، محمدحسین، بختاورخان، محمدحسین، ویراستار حمیدرضا قلیچ خانی،(1392)، تذکرۀ حیات خوشنویسان از محمدحسین علوی به پیوست احوال خطاطان از محمد بختاورخان،، تهران، کتابخانه- موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
طاهریان، غلامرضا، (1382)، نگاهی علمی به زاویه قلم نستعلیق. کلک دیرین، 7.
طاهریان، غلامرضا، (1383)، میرعماد و کشیده‌های تخت، کتاب ماه هنر، 69.
فرید، امیر، بررسی ویژگی­های بصری حروف در نستعلیق، دو فصلنامه علمی پژوهش هنر، سال پنجم، شماره 10، (1394)، 101- 113.
فضائلی، حبیب‌الله، (1350)، اطلس خط، اصفهان، مشعل.
فضائلی، حبیب‌الله، (1362)، تعلیم خط، تهران، سروش.
قطاع، محمدمهدی، مبانی زیباشناسی در شیوه میرعماد، کتاب ماه هنر، شماره 69 و 70، 1383)، 82-87.
قلیچ­خانی، حمیدرضا، (1388)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران، روزنه.
قلیچ­خانی، حمیدرضا، (1392)، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران، فرهنگ معاصر.
قلیچ­خانی، حمیدرضا، (1395)، خلیل‌الله پادشاه قلم(گلستان هنر 20)، تهران، پیکره.
منشی قمی، قاضی میر احمد، (1366)، گلستان هنر، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، نشر منوچهری.
کنبوه، ملامحمد صالح، (1946)، عمل صالح، جلد دوم، کلکته.
مایل هروی، نجیب، (1372)، کتاب­آرایی در تمدن اسلامی مجموعه رسایل درزمینۀ خوشنویسی، مرکب‌سازی، کاغذ گری، تذهیب و تجلید، مشهد، موسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
نصرآبادی، میرزا محمد طاهر، (1352)، تذکرۀ نصرآبادی، کتابفروشی فروغی.
Calligraphy by Sayyid 'Ali al-Tabrizi and a Mughal painting of a lady. c.1660-1700.42 x28cm(folio dimensions) RCIN1005068.v. قابل دسترس در (https://www.rct.uk/collection/1005068-v)
Calligraphy by Sayyid 'Ali Khan and a Mughal painting of ladies on a terrace. c.1660-1700. 42 x 28 cm (folio dimensions) | RCIN 1005068.h. قابل‌دسترس در(https://www.rct.uk/collection/1005068-h)
Daneshgar, Fahimeh, Hessami Kermani, Mansoor and Taheri, Faeze.( 2015), The Plastic Function of Dot’s Place on Farsi Typography",Indian Journal of Science and Technology,vol8,no 28.pp10-16.
Ghelichkhani, Hamidreza.( 2020), "Khalilullah “Padishah of the Pen: Royal Scribe and Ambassador of Shah ‘Abbas and Ibrahim ‘Adil Shah II." Translated by Kimia Maleki and Benson Jake, In Iran and the Deccan: Persinate Arts, Culture, and Talent in Circulatin, 1400-1700, Indiana University Press, pp. 367-399.
 
Tabrizi(Javaher Raqam’s), Sayyid 'Ali, a piece Excellent Nasta’liq, Quoted from Mir Ali heravi, Available at http://malekmuseum.org/artifact/1393.03.00115.

Overton, Keelan (Edit.), (2020), Iran and the Deccan: Persinate Arts, Culture, and Talent in Circulatin,

1400-1700, Bloomington, IN: Indiana University Press.