مطالعه تطبیقی ساختار و نشانه‌های تصویری سنگ‌افراشته‌های قبرستان شادباد مشایخ و خالد‌نبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار رشته ارتباط تصویری، گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی گرگان، دانشگاه گلستان

10.22070/negareh.2021.14274.2736

چکیده

گورستان­های تاریخی در ایران با ساختار متفاوت و با نقوش بسیار زیبا و سمبلیکی که بر روی برخی از آنها وجود دارد موضوعی است که پژوهشگران بسیاری را در حیطه مردم شناسی، قوم نگاری، باستانشناسی و نیز علاقمندان به تاریخ هنر، مجذوب خود کرده است. امروزه زیباترین و سمبولیک ترین سنگ قبرها را می­توان در میان گورستان­های باقی مانده در مناطق ترک نشین ایران که روزگاری مقر اصلی ترکان سلجوقی و ایلخانان مغول بوده است، مشاهده کرد. گورستان شادباد مشایخ در استان آذربایجان شرقی و محوطه تاریخی خالد­نبی در استان گلستان قرار دارد. دو منطقه مورد نظر در پژوهش پیش رو به جهت جغرافیایی در دو نقطه کاملا متفاوت از یکدیگر قرار گرفته اند. هدف اصلی پژوهش پیش رو بررسی وجود ارتباط فرهنگی- تاریخی بین سنگ­افراشته­های استوانه­ای شکل موجود در سایت تاریخی منطقه خالد­نبی و میل­های تدفینی استوانه­ای شکل گورستان شادباد مشایخ است. در راستای اهداف پژوهش، سؤال اصلی جستار پیش رو بیانگر این مهم است که – ویژگی­های تصویری و ساختاری میل­های تدفینی مناطق " شادباد مشایخ و خالد­نبی"، متاثر از کدام ویژگی­های فرهنگی و مذهبی هستند؟ روش تحقیق در جستار پیش رو به صورت تطبیقی با استناد به برخی داده­های باستانشناسی، مطالعات موردی انجام شده به صورت کتابخانه­ای و نیز مطالعه میدانی صورت گرفته توسط پژوهشگر بر روی 30 نمونه از سنگ­ا­فراشته­های مناطق مورد پژوهش، انجام شده است. نتایج پژوهش بیان می­کند که میل­های استوانه­ای تدفینی موجود در هر دو گورستان تاریخی- فرهنگی اغلب دارای بدنه­ای استوانه­ای شکل با کلاهکی مخروطی با ارتفاع­ متفاوت شکل گرفته­اند که بیانگر ویژگی­های شاخص معماری ترکان کوچ نشین و بیابانگرد آسیای میانه با نشانه­های تاثیرات مذهب بر معماری اسلامی است. اما آنچه میل­های تدفینی گورستان شاد بادمشایخ را از محوطه­ خالدنبی متمایز کرده است، ساختار بسیار ساده و بدوی سنگ افراشته­های فاقد هرگونه خوشنویسی و یا تزئینات متاثر از معماری اسلامی، در گورستان خالد­نبی در تقابل با تاثیرات مستقیم معماری عصر اسلامی خصوصا تزئینات معماری حاکم بر عصر ایلخانی در طراحی میل­های تدفینی گورستان شاد بادمشایخ است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Structure and Visual Signs of the Standing Stones in Shadbad Mashayekh and Khalid Nabi Cemeteries

نویسنده [English]

  • Farzaneh Najafi
Assistant Professor of Visual Communication, Faculty of Engineering, Golestan University, Gorgan
چکیده [English]

In fact, the cemetery is an architectural representation of human attitudes toward the phenomenon of death, which has taken different forms within different cultures, especially in Iranian Post-Islamic era. Studying the visual structures and recognizing the visual signs existing in tombstones in order to understand the cultural background, religious beliefs and the role of signs in expressing the culture of our predecessors is essential to identify and analyze some unknowns and also in understanding parts of the mental structure of different ethnic groups. Actually, the semantic structure of these historical sites as a cemetery from the very beginning of its formation, was influenced by ideas derived from material life and expressed the religious and cultural beliefs of the indigenous peoples of the region. The structure of tombstones in any geography reflects the importance of the life after death and the beliefs of the inhabitants of that region through different styles of burial. Historical cemeteries in Iran, having different structures and very beautiful and symbolic motifs on some of them, are a subject that have attracted many researchers in the field of anthropology, ethnography, archeology and those interested in art history. Shadbad Mashayekh Cemetery is located in East Azerbaijan Province and the Khalid Nabi Historical Site is located in Golestan Province. The two regions, subject to the present study, are located in two completely different points in terms of geography and a far distance away from each other. The main objective of this study is to investigate the cultural-historical relationship between the cylindrical standing stones in the historical site of Khalid Nabi and the cylindrical burial pillars of Shadbad Mashayekh Cemetery. The detailed objectives of the research are the exploration of the decorative elements of cylindrical standing stones in Shadbad Mashayekh cemetery and historical site of Khalid Nabi and exploring the symbolic structure and representation of the concepts in the physical appearance of the cylindrical standing stones of Shadbad Mashayekh cemetery comparing to the historical site of Khalid Nabi. The research question is that which cultural and religious features influenced visual and structural features of the burial pillars of "Shadbad Mashayekh and Khalid Nabi"? The present study, also seeks to study the decorative elements of cylindrical standing stones in Shadbad Mashayekh cemetery and the historical site of Khalid Nabi, as well as studying the symbolic structure and manifestations of the concepts in the physical appearance of standing stones of the studied areas. In order to achieve the main objective of the research, the present study is performed in a comparative method, based on some archaeological data, case studies conducted in the library and also a field study performed by the researcher. The statistical population of this study includes all samples of cylindrical standing stones in two historical and cultural sites of Khalid Nabi in east of Golestan province and Shadbad Mashayekh cemetery in northwest of East Azerbaijan province. Analysis of collected data is carried out in qualitative method. The research results show that by what is obvious in the standing stones in Shadbad Mashayekh cemetery and the standing stones in the historical site of Khalid Nabi, the cultural influences of the Turkic people of Central Asia as well as the structure of Islamic architecture over different periods are seen. The structural features of the burial standing stones, which are mostly symbolic and memorial for the deceased, as well as the presence of some decorative items on the body of the standing stones of the Ilkhanid era, indicate the direct effects of Islamic mysticism and Sufism and existence of the nomadic structure and desert life of the people of the studied areas.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shadbad Mashayekh Cemetery
  • Khalid Nabi Cemetery
  • Standing Stones
  • Tomb Building
  • Islamic Architecture
اسلام دوست، مریم (1395). "بررسی تزئینات سنگ مزارهای موزه گرگان"، پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه آموزشی ارتباط تصویری، دانشکده هنر، دانشگاه سمنان.
اشپولر، برتولد .(1397) تاریخ مغول در ایران، محمود میرآفتاب، تهران، نشر علمی و فرهنگی.
پروین، صمد (1395). "بررسی باستانشناختی سنگ قبرهای اسلامی شهرستان مشکین شهر؛ مطالعۀ موردی قبرستان اونار موقعیت مکانی اثر"، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه آموزشی باستانشناسی و تاریخ، دانشگاه محقق اردبیلی، تبریز.
پوپ، آرتور (1386). معماری ایران، غلامحسین صدری افشار، تهران، اختران.
پیرنیا، محمد کریم (1398). سبک شناسی معماری ایرانی، تهران، معماریان.
حسینی، سید هاشم (1389). معرفی سبک مقبره سازی متصوفه آذربایجان، نشریه معماری و شهر سازی هنرهای زیبا، (43)2، 57-67.
خاماچی، بهروز (1389). شهر من تبریز، چاپ سوم، تبریز، ندای شمس.
رایس، دیوید تالبوت (13۹۷). هنر اسلامی، ترجمة ماه ملک بهار، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
رجبی فر، بهنام؛ گیاهی، حسین (1395). بازبینی تحولات اجتماعی و فرهنگی در مسکن بومی با رویکرد تحلیل ساختاری؛ مورد پژوهی: گمیشان، گرگان، فصلنامه مدیریت شهری، 43، 198-177.
رضایی، حبیب اله؛ میرموسوی، سید مقداد (1395)، گزارش پرونده ثبت اثر" محوطه تاریخی خالد­نبی شهرستان کلاله" در فهرست آثار ملی، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی استان گلستان، گرگان، اسناد منتشر نشده.
زرهانی، سید محمد؛ نرسیسیانس، امیلیا (1397). تحلیلی جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن، پژوهش های انسان شناسی ایران، (2)8، 143-123.
ستوده، منوچهر(1377). از آستارا تا اِستارباد: شامل آثار و بناهای تاریخی کوهستان و دشت گرگان، جلد پنجم، تهران ، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سعیدی رامیانی، عبدالله (1394). بررسی و تحلیل سنگ افراشته های خالد­نبی، دومین همایش ملی باستانشناسی ایران، دانشگاه بیرجند، 16-1.
علی پور، سارا؛ نصیر سلامی، محمدرضا؛ فلامکی، محمد منصور (1398). تحلیل ساختار منظر ستایشگاه های مهری، فصلنامه علمی و پژوهشی معماری و شهرسازی باغ نظر،  (74)16، 42-31.
کارگر، محمد رضا (1372). " مقابر اسلامی و پایگاه فرهنگی آن در شمال غرب ایران"آذربایجان" "، پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس.
کارنگ، عبدلعلی (1375).  آثار باستانی آذربایجان؛ آثار و ابنیه تاریخی شهرستان تبریز، راستی نو، تبریز. این منبع در صفحه 10 موجود است.
کبیر صابر، محمد باقر (1391). آثار سنگی تمدن اسلامی در گورستان ارامنه تبریز( ریشه یابی و تبیین دلایل وجودی)، فصلنامه علمی و پژوهشی معماری و شهرسازی باغ نظر، (23)9، 75-82.
لباف خانیکی، میثم (1369). سنگ افراشته های مزارات باخرز، فصلنامه اثر، ( 19و 18)11، 112-94.
اللهیاری، فریدون؛ میر جعفری، فریدون؛ رنجبر، روح اله (1391). بازتاب تغییر معیشت مغول در معماری عصر ایلخانی، فصلنامه علمی پژوهی تاریخنامه بعد از اسلام، (5) 3، 1-19.
محمدی، تراب (1390). گورستان شادباد مشایخ در حال مرمت است، خبرگزاری مهر(آنلاین)، https://www.mehrnews.com/news   
مرادی، امین (1392). بازتاب معماری ایلخانی در هنر مغبره سازی سده های 7و 8 ه. ق. ، مقاله منتشر نشده برگرفته از طرح مرمت و ساماندهی گورستان ایلخانی شادآباد تبریز که با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی، 15-1.
مرادی، امین؛ عمرانی، بهروز (1393). باز شناسی تاریخی و تزئینات کاروانسرای آلاکی، فصلنامه علمی و پژوهشی معماری و شهرسازی باغ نظر، (28)11، 64- 55.
مشبکی اصفهانی، علیرضا (1397). مقایسه تطبیقی معماری مقابر دوره سلجوقی و ایلخانیان در شهرستان مراغه با نگرش کالبدی، دو ماهنامه علمی تخصصی پژوهش در هنر و علوم انسانی، (3)2، 11-1.
معروفی اقدام، اسماعیل؛ حاجی زاده، کریم (1399). تحلیل، تاریخ گذاری و معناشناسی سنگ قبور نوع گهواره ای بوکان، مطالعات هنر و رسانه، (3)2 ، 141 -117.
میری نژاد، سهیل؛ سلجی، نفیسه؛ شهلا، نسیم؛ شکوری پرتوی، شبنم ؛ میرفردوس، مجتبی (1393). تاثیر شمنیسم مغولان بر معماری ایلخانان در ایران، هویت شهر، (20)8، 11-1.
نوری، اکرم؛ مهرپویا، حسین (1397). بررسی نقش قوچ در قالی های ترکمن از منظر تاریخی و آئینی، جلوه هنر، (3)10، 79-69.
هیلن برند، رابرت (1383). معماری اسلامی: فرم، عملکرد و معنی، ایرج اعتصام، تهران، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری.
Stronach, D. ; Royce, W. R.(1981). StudiesStanding Stones in the Atrek Region: The Ḥālat Nabī Cemetery, British Institute of Persian Studies, 19, 147-150.
URL:https://maps.neshan.org/tabriz تاریخ دسترسی: 25 تیر 1399 ،