مطالعه زمینه‌های گسترش و تنوع در هنر تذهیب دوره قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی دانشکده هنر، دانشگاه سمنان، شهر سمنان

2 دانشیار دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر

10.22070/negareh.2021.5385.2477

چکیده

 بسیاری از مؤلفان و محققان در پرداختن به هنر دوره قاجار، به ویژه تذهیب،  و بستر بسط و نشر آن رغبتی نداشته و چنین عنوان می­دارند که تذهیب این­دوره، ویژگی­های خاص و قابل توجهی ندارد. هدف مقاله حاضر، واکاوی زمینه‌های گسترش اجتماعی و تنوع تذهیب در دوره قاجار است. در این مسیر به بررسی آثار مذهب دوره قاجار و مطالعه کتب تاریخی، به ویژه سفرنامه، اصناف و تاریخ نگاری‌ها پرداخته شده است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به سوالات ذیل است: 1- تاثیر و تاثرات بستر اجتماعی بر هنر تذهیب دوره قاجاری کدام است؟ 2-زمینه‌های رواج تذهیب و جایگاه آن چیست؟ روش تحقیق، توصیفی و تحلیل از منظر اجتماعی  و جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای و اسنادیست. یافته‌ها نشان دارد هنر تذهیب در دوره قاجار با رکود مواجه نشده و شخص شاه، بزرگان، اشراف و مردم عادی علاقه‌مند به داشتن نسخ خطی نفیس بوده  و نیز به دلیل رواج سوادآموزی و افزایش روحیه اشرافی‌گری، حجم تولید نسخ خطی در سه گروه کتب دینی، ادبی، علمی و فرهنگی بالا بوده که اکثرا ارزش هنری قابل توجهی داشته و مورد توجه بسیاری از سیاحان، سفرا و دلالان نیز بوده است. همچنین مذهبان دارای صنف، جایگاه و ارزش اجتماعی بوده و در زمینه‌های جدیدی چون قلمدان‌نگاری، حلیه و قباله ازدواج نیز برای طبقات اجتماع فعالیت نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of the Expansion and Diversity Fields in the Art of Gilding in the Qajar Period

نویسندگان [English]

  • Atefeh Shafiee 1
  • Alireza Sheikhi 2
1 Instructor, Faculty of Art, Semnan University, Semnan
2 Assistant Professor, Faculty of Applied Arts, University of Art, Tehran
چکیده [English]

Book decoration, from Persian miniature and gilding to bookbinding, has been one of the arts considered by artists during the Islamic period. Many authors and scholars are not interested to study the art of the Qajar period, especially gilding, and the context of its expansion and publication, stating that gilding in this period does not have special and significant features.  In the Qajar period, the importance and role of science and knowledge in the development of the country, the development of literacy and learning among different classes of society led to produce the books and newspapers with new techniques due to the development of Iran's relations with foreign countries, and people could achieve the number of books through lithography; however, the calligraphers and religious people of this period increased their efforts to design the patterns for lithographic prints in spite of having the gilding. Some of these works are in private collections, libraries and museums inside and outside the country; for example in Malek museum. Religious books, especially the glorious Qur'an, have always maintained their status and importance in all periods due to their sanctity, as well as recommended number of literary books, such as Saadi's generalities, Hafez's Divan, Shahnsmeh, 1001 Shab, etc. by their advocators and customers of manuscripts in the Qajar period. From the court to the rich men, scholars, and even tourists have sought to acquire or order old and new copies according to their literacy and financial ability. The prevalence of aristocracy, science education, collection management and cross-border communication are some of the reasons for requesting these books and manuscripts. The purpose of this research is investigating the areas of social development and diversity of gilding in the Qajar period. In this respect, this research is investigating the religious works of the Qajar period through studying the historical books, especially travelogues, guilds and historiographies. This research seeks to answer the following questions: 1- What are the impact and effects of the social context on the art of gilding of the Qajar period? 2-what are the backgrounds and prevalence of gilding? The research method of this study is descriptive and analytic from a social perspective and data collection of this research is type of library research and documents. In introducing the visual and structural features of this art of gilding in most of the researches, the related social factors were not considered in the prosperity and stagnation of this art in the Qajar period and it is necessary to pay attention to the social status of gilding and its impact on its spread. The research method is descriptive-analytical. First, the works were classified into several groups separately in terms of the available environment and context to develop the investigation of political, social, and cultural currents and events after examining the characteristics of gilding. There are more studies in the form of libraries, objective observation, examination of CDs and microfilms of manuscripts (image document) for considering the history and manuscripts. There are a number of manuscripts in domestic and foreign museums and private collections due to the large volume of Qajar books, to the extent that it is not possible to access them all. For this reason, the Malek National Library and Museum, Golestan Palace, the Library of the Islamic Consultative Assembly and the number of 100 manuscripts are the statistical population of this research which is selected as an unlikely sampling. The present research seeks to introduce the general characteristics of the art of gilding and its diversity, which have appeared in numerous and diverse works such as various books, lacquer and oil works and contracts, Haliyeh, ornaments, etc. in Qajar society. There are not any comprehensive articles or dissertations in this field. Most of the researches and studies in the field of art in the Qajar period have been done in the field of painting and architecture with brief references to gilding and their artists. Findings of this research show that the art of gilding did not stagnate during the Qajar period, and the king, elders, nobles and ordinary people were interested in having exquisite manuscripts. There is high production of manuscripts in three groups of religious, literary, scientific and cultural books, due to prevalence of literacy and increasing spirit of aristocracy, which often had significant artistic value and was also considered by many tourists, ambassadors and brokers. Gilders also had class, status and social value, and gilding in this period, in addition to decorating manuscripts and designing new works which can be seen in the lacquer and oil works, especially pen cases, indicate many examples due to the growth of literacy and learning, and the prevalence of luxury in Qajar society, and most of the literate people of society were interested to have such exquisite pen cases with them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar Era
  • Book Decoration
  • Design
  • Social Status of Gilding
  • Guild of Gilders
  • Content Analysis
احمدزاده، سعادت(1380). تذهیب در هنر کتاب­آرایی ایران. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات: 46. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 از www.noormags.ir)
اسکارچیا، روبرتو (1376). هنر صفوی، زند، قاجار. (یعقوب آژند، مترجم) تهران: مولی.
برومند، ادیب (1366). هنر قلمدان.(کوشش ابوالفضل ذابح) تهران: وحید.
بنجامین، س- ج- و (1363). ایران و ایرانیان. (محمد حسین کردبچه، مترجم) تهران: جاویدان.
بهرامی، عبدالله (1345). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران. تهران: کتابخانه سنایی.
پاشا، ابراهیم (1355).طرحی برای مطالعه هنر از دیدگاه جامعه­شناسی. تهران: توشه.
پاکباز، رویین (1384). نقاشی ایرانی. تهران: زرین و سیمین.
پولاک، ادوارد (1368). سفرنامه پولاک. (کیکاووس جهانداری: مترجم). تهران: خوارزمی.
جنسن، چارلز (1384). تجزیه و تحلیل آثار هنرهای تجسمی. (بتی آواکیان، مترجم) تهران: سمت.
حسینی، مهدی (1371, تابستان، پاییز). نگارگری در دوره زند و قاجار. فصلنامه هنر، 22.
حقیقت، عبدالله (1384). تاریخ هنرهای ملی و هنرهای ایرانی. تهران: کومش.
حقیقت، عبدالله (1368). تاریخ نحضتهای فکری ایران در دوره قاجاریه (2 ج). تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
خلیلی، ناصر (گردآورنده) (1383). گرایش به غرب (ج 6 از مجموعه هنر اسلامی). (پیام بهتاش، مترجم) تهران: کارنگ.
دوگوبینو، کنت (1383). سه سال در آسیا. (عبدالرضا هوشنگ مهدوی، مترجم) تهران: قطره.
راوندی،مرتضی. (1356) تاریخ اجتماعی ایرانیان، جلد 3. تهران: امیرکبیر.
رهنورد، زهرا (1386). کتاب آرایی. تهران: سمت.
سمسار، محمد حسن (1379). کاخ گلستان (گنجینه کتب و نفایس خطی). تهران: زرین و سیمین.
سیدجوادی، سید کمال؛ نوایی، عبدالحسین (1377). اثر آفرینان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران.
شریفی، سمیه؛ چیت سازیان، امیرحسین(1397). بررسی سیر تذهیب قرآن در دوره‌های تیموری، صفوی و قاجار. پژوهش در هنر و علوم انسانی:11. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 از www.noormags.ir)
شمیلی، فرنوش؛ غفوری فر؛ محمدزاده(1397). تاملی در سرلوح قرآن‌های مذهب عصر تیموری و قاجار(نمونه‌های موجود از موزه آستانه مقدسه قم و کتابخانه مرکزی تبریز). مطالعات فرهنگ – ارتباطات: ۴۴. (تاریخ بازیابی 7/ 6 99 از www.noormags.ir)
شمیم, علی اصغر (1372). ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران: شرکت چاپ و انتشارات علمی.
صدیقی اصفهانی، زهرا ، نجارپور،صمد؛ عطاری(1396) تطبیق تذهیب‌های سه نسخه از قرآن‌های دوره قاجار با تاکید بر ویژگی‌های بصری آنها. مطالعات تطبیقی هنر: ۱۴. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 از www.noormags.ir)
عظیمی، حبیب‌الله (1390) ادوار تذهیب در هنر کتاب‌آرایی ایران، هنرهای زیبا: 41.
عیسوی، چارلز (1369). زندگی اقتصادی ایران. (یعقوب آژند, مترجم) تهران: گستره.
غفوری فر، فاطمه؛ شمیلی، فرنوش(1397) بررسی مولفه‌های ساختاری و عناصر بصری نسخ قرآن‌های مذهب عصر قاجار در کتابخانه مرکزی تبریز. کتابداری و اطلاع رسانی: ۸۴. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 از www.noormags.ir)
فرصت حسینی شیرازی، محمد نصیر (1377). آثار عجم (2ج). تهران: امیرکبیر.
فلور، ویلم (1365). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار. (ابواقاسم سری، مترجم) تهران: توس.
فلور، ویلم؛ چلکووسکی، پیتر؛ اختیار، مریم (1381). نقاشی و نقاشان دوره قاجاریه. (یعقوب آژند, مترجم) تهران: ایل شاهسون بغدادی؛ 2.
قاسمی پویا، اقبال (1377). مدارس جدید در دوره قاجاریه. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کمالی سروستانی، کوروش(1383) الف لام میم. بنیاد فارسی شناسی
کریم زاده تبریزی، محمد علی (1369). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران (3 ج). لندن: پرینت تودی.
کریمی، شهرزاد (1394).  تحلیل ساختار هنری تذهیب‌های موجود در فرامین عصر ناصری. پایان‌نامه ارشد، استاد راهنما: خشایار قاضی‌زاده. دانشکده هنر و معماری دانشگاه سوره. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 ازwww. irandoc.ir)
کوه جانی گوجی، سمیه؛ شیخی، علیرضا (1396). مطالعه موردی صفحه آرایی ،خط و آرایه‌های تزئینی در صفحات افتتاح قرآنهای صفوی و قاجار موجود در دو مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، پژوهشنامه خراسان بزرگ: ۲۹. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 از www.noormags.ir)
مایل هروی، نجیب (1380). تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات.
مایل هروی، نجیب (1372). کتاب آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی.
مستوفی، عبدالله (1384). شرح زندگانی من (ج 1). تهران: خاشع.
مسجدجامعی(1377)  رحل، (گزیده ای از نسخ خطی قرآن کریم). تهران: نظر.
ملکم، سرجان (1365). تاریخ ایران. تهران: کتابفروشی سعدی.
معیرالممالک، دوست علی خان (1361). رجال عصر ناصری. تهران: نشر تاریخ ایران.
منصوربخت، قباد و مهصومه حسینی قباد، (1394). آداب ازدواج ایرانیان در دوره قاجار از منظر سفرنامه ها. خردنامه:15. (تاریخ بازیابی 5/ 6 99 از www.noormags.ir)
میرزا حسین خان. (1342). جغرافیای اصفهان. تهران: دانشگاه تهران.
ویلسن، چارلز جیمز (1366). تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه. (جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام: مترجم) تهران: طلوع.
Barakat, heba nayel.(2006). Al-Quran (the sacred art of revelation). Malaysi: Islamic Art
http://www.mahfouzi-museum.com %2Fuploads%2Fedit%2F408.jpg&imgrefurl
Http://www.malekmuseum.org /artifact/0000.16.00005/امیرکبیر-عقدنامه
http://sadmu.ir / %3A%2F%2Fsadmu.ir%2Fupload%2FTopic%2F33064.jpg&imgrefurl