تفسیر ساختاری از مبانی فلسفیِ «نظام فیض» به‌عنوان یکی از عوامل حرکت ساز بر بازیابی آرایه اسلیمی در عصر عباسیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر دوره دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان

10.22070/negareh.2021.14156.2722

چکیده

مقاله بابیان این فرضیه که حرکتِ «ساختار ساختارها» عاملی بر جنبشِ ریزساختارهای تابعه و نظاماتی مانند آرایه‌های معماری است؛ به تفسیر موضوع می‌پردازد. برای این منظور، ضمن بررسی دوران زمامداری عباسیان، به‌عنوان عصری که حرکت ساختار ساختارها به حد مطلوبی از شکوفایی رسید؛ به نمودهایی از ساختارهای شکوفا در این عصر همچون فلسفه و نظاماتِ آن، به‌طور خاص «نظامِ فیض» می‌پردازد. هدف این تحقیق، تفسیر و بررسی نظامِ فلسفی فیض در قالبِ ساختاری محرکْ بر ریزساختارها و اختصاصاً به‌عنوان عاملی بر بازیابی اسلیمی است. این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که آیا رابطه‌ای بین مبانی فلسفی نظام فیض و آرایه اسلیمی قابل کاوش است؟ روش پژوهش، تاریخی-تفسیری است که در قالب استنباطی از نوع داده بنیاد به بیان موضوع می‌پردازد. داده‌های مورد استناد به‌صورت اسنادی و مروری، جمع‌آوری‌شده‌اند. نظام استدلال پژوهش، استقرایی-قیاسی است. الزام به شناخت جنبه‌های نظری، عملی و ساختاریِ رواج دهنده اسلیمی در عصر عباسیان به‌عنوان ضرورت اجرایی این تحقیق در نظر گرفته‌شده است. یافته‌های پژوهش نشان داد که شکوفایی ساختار ساختارها، عاملِ بر جنبشِ ساختارهای تابعه است. هنر و به‌طور خاص آرایه‌های معماری هم به‌عنوان یک ریزساختارِ متأثر از کلان ساختارها، به تأسی از نظامات مختلف به تکاپو و حرکت می‌آیند. منشأ اسلیمی در عصر عباسیان که بر دو ریشه پالمت و ساسانی قابل‌تمییز است، دارای شباهت‌هایی از جنبه‌های جوهری، صدوری و حرکتی با نظام فلسفی فیض است؛ که نتایج این تحقیق در سه مقام حرکتی به آن‌ها می‌پردازد. نهایتاً، این مقاله بیان می‌کند یکی از دلایلِ بازیابیِ اسلیمی در عصر عباسیان می‌تواند متأثر از حرکت سایر نظامات و ساختارها، بالأخص نظام فیض، به‌عنوان عاملی صورت‌ساز و حرکت آفرین در نظامِ اسلیمی بوده باشد. این موضوع با ارائۀ سه قالبِ فرمی در صورت اسلیمی تفسیر می‌گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Structural Interpretation of Philosophical Fundamentals of "The Nature of Faith," as a Factor That Affected the Re-finding Nature of "Arabesque" in the Abbasid Era

نویسنده [English]

  • Erfan Heydari
Phd candidate in architecture, Architecture and urban design faculty, Art university of Isfahan
چکیده [English]

As a hypothesis is presented in this article: The motion of "Structure of Structures" is a factor that affected the movement of both sub-structures and arrays such as architectural ornaments. In the Abbasid era, philosophy was a macro-structure that penetrated other structures. In this epoch, some structures like literature, philosophy, Fiqh, and Kalam were flourished. Subsequently, Philosophy as a flourished structure had some effects on the motion of arrays. The "Nature of Faith" is an array in Islamic philosophy from a Hellenistic root that was activated by the movement of philosophy. The "Nature of Faith" was welcomed in Muslim societies, because it had similarities to Islamic principles. Jan Mukařovský as a theorist has believed that the motion of structure has affected the moving of other structures. Undoubtedly, the movement of philosophy had involved different arrays in early Islam. This idea has interoperated on ornaments of architectural space in the Abbasid era. Arabesque is an Islamic ornament that has two patterns; vegetative and geometrical. The article focuses on the vegetative pattern of arabesque that has been used in architectural space as a wall ornament. The paper aims to explain "Nature of Faith" as a reason for re-finding arabesque. The article's necessity is cognition of both theoretical and practical framework of re-finding arabesque in the Abbasid epoch. The research method is historical-interpretive, with three layers: description, analysis, interpretation in the argument part. The first layer narrates the theoretical subjects related to this issue. The second layer analyzes the received information in two phases. The primary phase illustrated the framework of the Nature of Faith in a pattern. The advanced phase set the analogical pattern for testing the hypothesis of this article. As proof for applying this method, the paper used the approach of Saussure in the Linguistics paradigm. The Linguistics paradigm has three patterns. The Semiotics pattern is one of these. The Semiotics pattern is organized of both Syntagmatic and Paradigmatic frames. This article paraphrases the Semiotics frames according to the form of arabesque as form analysis. The third layer interprets both form patterns and the structural framework of arabesque. The question of this research is: is there a relation between the "Nature of Faith" and the form of arabesque?
In conclusion, when the structure of structures is moved, other structures will be moved. Islamic civilization in the third and the fourth centuries AH had faced a fact that had changed the structure of both philosophy and science. This change has had been based on variable changes that their effects in other subjects like arts are illustrated. Architectural arrays got impact from it as well. Undoubtedly, arabesque had declined until the Abbasid era. At this time, arabesque as a microstructure, like art was affected by other structures and motion. Re-finding the arabesque had two roots. The first root was influenced by Greece civilization (palmette). Another root was related to Iranian architecture, especially the Sassanid architecture. The structure of the theory of arabesque is like the "Nature of Faith" in terms of three points of the "nature", "motion" and "exportation". Thus arabesque's motion in this period would have been the face of the motion of the "Nature of Faith" as structure. The hypothesis of this paper is related to the following facts. First, the "Nature of Faith" is similar to the arabesque as structure and motion. Second, the movement of structures had affected the re-finding of the arabesque in the Abbasid epoch. Third, the essential sources of "Nature of Faith" that are "nature", "motion", and "exportation" had influenced the theoretical structure of the arabesque. Significantly, the fact of the export of "multitude from the monad" in the foundation of the "Nature of Faith" is the most similar to a theoretical form of the arabesque. A reason for confirming the hypothesis of this paper is a form translation of the arabesque to the theoretical base from philosophy in three objects. The Point, Line, and Surface are three essential parts of the arabesque that can have a similar reason to the "multitude from the monad". In arabesque, movement starts from a point, and the point is the first unit. This movement from the point eventually turns into a line, which is also composed of the same components of the point, but has a different structure. The line moves upwards in a twisting motion and shows a sign of growth and excellence. The line moves in the opposite dimension and forms the surface that is the ultimate arabesque form. This surface also consists of the components of the exact first point and it is a manifestation of the same character in another form. Finally, the article illustrated three patterns, and three forms for the effect of the Nature of Faith on the moving of arabesque.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arabesque
  • Nature of Faith
  • Structure
  • Motion
  • Abbasid Era
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ (1379)؛ هنر و معماری اسلامی 1 (650-1250)، مترجم: یعقوب آژند، تهران: سمت
احمدی، بابک (1398)؛ ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز
اخوان‌الصفا (1397)؛ گزیده رسائل اخوان‌الصفا. مترجم: علی‌اصغر حلبی. تهران: اساطیر
اعظمی، زهرا، محمدعلی شیخ الحکمایی و طاهر شیخ الحکمایی. مطالعه تطبیقی نقوش گیاهی گچ‌بری‌های کاخ تیسفون با اولین مساجد ایران (مسجد جامع نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع اصفهان). فصلنامه هنرهای تجسمی. 56، (1392)، 15-24. 10.22059/ https://doi.org/JFAVA.2014.36422
ایگلتون، تری (1395)؛ پیش‌درآمدی بر نظریه‌ی ادبی، مترجم: عباس مخبر. تهران: مرکز
بدوی، عبدالرحمن (1398)؛ در باب تاریخ الحاد در اسلام، ترجمه: معین کاظمی فر. تهران: نگاه معاصر
پوپ، آرتور (1356)؛ هنر ایران درگذشته و آینده. مترجم: عیسی صدیق. تهران: مدرسه عالی خدمات جهانگردی و اطلاعات
پورجعفر، محمدرضا و موسوی‌لر اشرف سادات. بررسی ویژگی‌های حرکت دورانی مارپیچ اسلیمی نماد تقدس، وحدت و زیبایی؛ علوم انسانی. 43، (1381)، 184-207
حیدر نتاج، وحید و مقصودی، میترا. مقایسۀ تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش‌مایه‌های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‌های معماری دوران اسلامی (با تأکید بر دورۀ امویان و عباسیان). باغ نظر. 16(71), (1398)، 35-50. 10.22034/ https://doi.org/BAGH.2019.86872
حیدری، شاهین (1393)؛ درآمدی بر پژوهش معماری. تهران: فکر نو
خادمی، عین‌الله. راز ستانی و رمزگشایی اختلاف دیدگاه‌های شیخ الرییس درباره نظام فیض. اندیشه دینی 25، (1386)، 65-90. https://www.sid.ir/fa/journal/ViewPaper.aspx?id=81208
داوری‌اردکانی، رضا (1377)؛ فارابی: مؤسس فلسفه اسلامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سوسور، فردیناندو (1392)؛ دوره زبان‌شناسی عمومی، مترجم: کوروش صفوی، تهران: هرمس
شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1396؛ رستاخیز کلمات: درست‌گفتارهایی درباره نظریه ادبی صورت‌گرایان روس. تهران: سخن
صفا، ذبیح‌الله (1395)؛ تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن پنجم. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران
طاهری، جعفر و ندیمی، هادی. بازخوانی میراث ابوالوفا بوزجانی در صناعات معماری. تاریخ علم 10(1391). 65-91. https://jihs.ut.ac.ir/article_50951.html
فارابی، ابونصرمحمد. 1364؛ احصاء العلوم. مترجم: حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی
فارابی، ابونصرمحمد (1371)؛ سیاست مدینه. مترجم: سیدجعفر سجادی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
فارابی، ابونصرمحمد (1388)؛ فصول منتزعه. مترجم: حسن ملکشاهی. تهران: سروش
فخری، ماجد (1397)؛ سیر فلسفه در جهان اسلام. هیئت مترجمان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
فلوطین (1389)؛ دوره‌ آثار ف‍ل‍وطی‍ن:‌ ت‍اس‍وع‍ات‌ (دوره دوجلدی). مترجم: محمدحسن لطفی. تهران: خوارزمی
فلوطین (1396)؛ اثولوجیا: ترجمه عربی ابن ناعمه حمصی از تاسوعات فلوطین. مترجم: حسن ملکشاهی. تهران: صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش)
قیومی بیدهندی، مهرداد و مجتهدزاده، روح‌اله. جایگاه مفهوم معماری در نظام طبقه‌بندی علوم مسلمانان در سده‌های نخست هجری با تکیه‌بر اندیشه‌های ابونصر فارابی. مطالعات معماری ایران. ۷ (1397): ۳۳-۴۸. magiran.com/p1887157
کرمر، جوئل (1375)؛ احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه: انسان‌گرایی در عصر رنسانس اسلامی. مترجم: محمدسعید، حنایی‌کاشانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی
متز، آدام (1398)؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا رنسانس اسلامی. مترجم: علی، ذکاوتی قراگزلو. تهران: انتشارات‌ امیرکبیر
مشبکی اصفهانی، علیرضا و نرگس صفایی. بررسی تطبیقی گیاهان مقدس و اسطوره‌ای در هنر صدر اسلام و پیش از اسلام (هخامنشی و ساسانی) با تأکید بر نقش برجسته‌ها. نشریه معماری شناسی. شماره ۱۲ (۱۳۹۸): ۸
مشبکی اصفهانی، علیرضا و نرگس صفایی. سیر پیدایش نقوش گیاهی در هنر صدر اسلام (با رویکرد ویژه به نقوش اسلیمی و ختایی). نشریه نگارینه (هنر اسلامی). 10 (1395): 32-40. https://dx.doi.org/10.22077/nia.2018.1279.1087
نجیب‌اوغلو، گل‌رو (1379)؛ هندسه و تزیین در معماری اسلامی (طومار توپقاپی). مترجم: مهرداد، قیومی‌بیدهندی. تهران: روزنه
نوایی، کامبیز و حاجی‌قاسمی، کامبیز. 1390؛ خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سروش
 
ابن‌جوزی‌, عبدالرحمن‌ بن‌ علی (1406)؛ کتا‌ب‌ الاذکیا‌. بیروت: دارالکتا‌ب‌ العربی‌
التوحیدی، علی بن محمد بن العباس، أبو‌حیان (2004)؛ الإمتاع والمؤانسة، بیروت: المکتبة العنصریة
 
Adle, Chahryar, La mosquée Hâji-Piyâdah/Noh-Gonbadân à Balkh (Afghanistan). Un chef d’oeuvre de Fazl le Barmacide construit en 178-179/794-795. In: Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 155e année,1(2011), pp: 565-625. https://doi.org/10.4000/abstractairanica.41862
Al Faruqi, Lois Ibsen(1985), Islam and art, National Hijra Council, ASIN: B0006ENIP4
Becker, C. H (1924), Der Islam Als Problem. Edited by 1. Lipzig. Germany: Islamstudian
Blair, Sheila & Bloom, Jonathan, M. 2009, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, Yale University Press.
Bolkhari Ghahi, Hassan. The Relation between Theory and Practice in Muslim Sages Thoughts in Third and Fourth Hijra Centuries and Its Effects on Essence of Craft ( Sanaat and Art in Islamic Civilization). Philosophy Study 3(2013), 517-528
Campo, Juan Eduardo (2009), Encyclopedia of Islam, Infobase Publishing
Chorbachi, Wasma’a K. In the Tower of Babel: Beyond Symmetry in Islamic Design. Computers & Mathematics with applications 17(1989), 751-89.https://doi.org/10.1016/b978-0-08-037237-2.50053-2
Coomaraswamy, A. K (1956), Christian and Oriental philosophy of art (Vol. 378). Courier Corporation
Creswell, Keppel (1940), Early Muslim Architecture: Umayyads, Early 'Abbāsids & Ṭūlūnids, vol 1&2, Clarendon Press.
Dimand. S. Maurice. Studies in Islamic Ornament: I. Some Aspects of Omaiyad and Early 'Abbāsid Ornament. Ars Islamica, 4, (1937). 293-337. http://www.jstor.org/stable/25167044
Fauzan, P, and A. Fata. Hellenism in Islam: The Influence of Greek in Islamic Scientific Tradition. Epistemé: Jurnal Pengembangan Ilmu Keislaman 13(2018), 381-406. https://doi.org/10.21274/epis.2018.13.2.407-432
Goiten, S. Between Hellenism and Renaissance- Islam, The intermediate civilization. Islamic Studies, 2(2), (1963). 217-233. http://www.jstor.org/stable/20832684
Golombek, Lisa. Abbasid Mosque at Balkh. Afghan Digital Libraries. Oriental art. (1969). 173-189. https://doi.org/10.2458/azu_acku_pamphlet_ds374_b28_g65_1969
Herzfeld, Ernest (1913), Arabesque, Encyclopedia of Islam. Vol 1. London
Herzfeld, Ernst (1923), Der Wandschmuck der Bauten von Samarra und Seine Ornamentik, Dietrich Reimer, Berlin
Hitty, Philip. K (1974), History of Arab. London: MacMillan Press Ltd
Holod, Renata (1988), Text, Plan and Building: On the Transmission of Architectural Knowledge. In Theories and Principles of Design in the Architecture of Islamic Societies. Margaret Bentley Sevcenko (ed). Cambridge, Massachusetts: Aga Khan Program for Islamic Architecture.
Khazâie, Mohammad (1997), The arabesque motif (islimi) in early Islamic Persian art: origin, form and meaning. Thesis for Ph.D degree, The University of Birmingham. ISNI: 0000 0001 3598 6314
Khazâie, Mohammad. The Source and Religious Symbolism of the Arabesque in Medieval Islamic Art of Persia. Central Asiatic Journal 49(2005), 27-50. www.jstor.org/stable/41928375
Kraemer, Joel L. Humanism in the Renaissance of Islam: A Preliminary Study. Journal of the American Oriental Society 104(1984), 135-64. https://doi.org/10.2307/602647
Kühnel, Ernst (1957), Arabesque. Brill
Kuhnel, Ernst (1976), The ARABESQUE: Meaning and Transformation of an Ornament, Translated from the original text in German by Richard Ettinghausen. Verlag Fur Sammler, Austria.
Madden, Edward H. Some Characteristics of Islamic Art. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 33(4), (1975). 423-430. doi:10.2307/429655
Scott-Meisami, J. 2001, The Palace Complex as Emblem. A Medieval City Reconsidered: An Interdisciplinary Approach to Samarra, ed. Chase F. Robinson, Oxford
Watt, Montgomery (1985), Islamic Philosophy and Theology: An Extended Survey. Edinburg: The Edinburg University Press