مطالعۀ تحلیلی همنشینی نقش گیاه زنبق و خشخاش بر ظروف زرینفام عصر صفوی از منظر اجتماعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر تهران.

2 دانشیار، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر تهران.

10.22070/negareh.2021.14392.2757

چکیده

ظروف زرین‌فام عصر صفوی جزئی از آخرین شاهکارهای زرین‌فام ایرانی است که با عرصه‌ای متفاوت در تصویرگری تظاهر یافت. نقوش گیاهی و بخصوص تلازم نقش دو گیاه خشخاش و زنبق در ظروف زرین‌فام این دوران به‌وفور قابل‌مشاهده است. تکرار نقش گیاه خشخاش را می‌توان مرتبط با وضعیت جامعه‌ی عصر صفوی در مصرف آرام‌بخش‌هایی از جنس مخدرات دانست. تداول استعمال انواع افیون‌ها در این عصر سبب شد تا اطبا و عطاران آن دوره برای کاهش مضرات مخدرات به فکر چاره‌ا‌ی دارویی باشند. نقش گیاه زنبق نیز از پربسامدترین نقوش این دوران است که در آثار هنری متفاوت مشاهده می‌شود. هدف این جستار دست‌یابی به دلالت‌های مفهومی نقش خشخاش و زنبق با توجه به اوضاع اجتماعی و تبیین علت همراهی نقش این دو گیاه بر ظروف زرین‌فام است. بر این اساس تحقیق به سؤالات ذیل پاسخ می‌دهد؛ 1. کدام جریان‌ اجتماعی مرتبط با تصویرگری این دو نقش بر ظروف زرین‌فام صفوی بوده‌ است؟ 2. جایگاه نقش دو گیاه زنبق و خشخاش در تاریخ پزشکی دوران صفوی چگونه تبیین می‌گردد؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی– تحلیلی و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات بر پایۀ مطالعات کتابخانه‌ای، با استناد به منابع دست‌اول صورت یافته است. نتایج کلی پژوهش حاکی از انتساب دو نقش خشخاش و زنبق پیوسته با رفتارهای اجتماعی چون رواج مخدرات عصر صفوی است. از سوی دیگر التزام این دو نقش را می‌توان تبلوری از تاریخ پزشکی دانست زیرا با استناد به منابع موثق طبی کهن در دورۀ اسلامی و منابع پیش از اسلام، گیاه زنبق به جهت ویژگی زایل کنندگی افیون کاربرد داشته است. درنتیجه هم‌جواری این دو نقش نه به لحاظ زیبایی بلکه در تظاهر ارتباطات پزشکی است که از ساختاری اجتماعی منبعث گشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analytical Study of the Accompaniment of the Image of the Iris and Poppy Plant on the Zarrinfam Dishes of the Safavid Era from a Social Perspective

نویسندگان [English]

  • Seyyedeh Maryam Poursaleh Amiri 1
  • Seyyed Saeed Seyyed Ahmadi Zavieh 2
1 Ph.D. Student, Comparative and Analytical History of Islamic Art, Faculty of Theories and art studies, Tehran Art University.
2 Associate Professor, Comparative and Analytical History of Islamic Art, Faculty of Theories and Art Studies, Art University, Tehran
چکیده [English]

Safavid art can be recognized from the magnificence of architectural works and decorative arts and paintings. Zarrinfam dishes of this era are part of the latest masterpieces of Zarrinfam of Iran, which were manifested in different fields in illustration. Unlike Safavid blue and white porcelain, Zarrinfams are designed without elements from the Far East. From about this period until the thirteenth century AH, the Zarrinfams were decorated with plant and animal motifs. Among the countless Zarrinfam pottery of the Safavid era, adorned with plant motifs, the image of the poppy flower increased. Plant motifs and especially the accompanying image of two plants, poppy and iris, can be seen in abundance in the Zarrinfam of this period. Iris or Irsa is one of the most frequently used designs on works or often with poppies on dishes. The iris was previously a symbol of Amesha Spenta Ameretat in ancient Iran. Ameretat was a symbol of immortality and protection of plants, guardian angel of foods and medicines to eliminate harm and diseases of plant origin. However, the repetition of the image of the poppy plant can be related to the situation of the Safavid society in the consumption of various sedatives that were widespread in the daily lives of ordinary people and of the court. These motifs are an allusion to the typical consumption of Kooknar and poppy, which was used with motives other than medicine, such as pleasure and euphoria. Widespread beliefs, such as the encouragement or increase of sexual potency among the upper class, seem to have been among the causes of drug overdoses in this period. However, religious rites and religious rulings could not prevent the overuse of drugs, because there was no definite ruling on the prohibition of drugs in Islamic jurisprudential discussions, and therefore they had become very popular among the rules of the Safavid Shiite rulers.
On the other hand, the ban on the consumption of wine among religious people led them to resort to other entertainments, such as various drinks and delightful snacks in coffee houses and poppy houses. The prevalence of opium use in this era caused physicians and perfumers to think of a medicinal solution to reduce the harm. Therefore, treatment strategies such as remedies or antidotes were used to reduce its side effects based on medical sources.
The purpose of this article is to obtain the conceptual references of the image of poppy and iris concerning social phenomena and to explain the reason for the accompanying image of these two plants on Zarrinfam dishes. With the aim of a different approach to reading medical history, this study re-reads the works and explores the causes and effects of medical history behind social currents. Accordingly, the research answers the following questions; which social event has been related to the illustration of these two paintings on Safavid Zarrinfam dishes? How is the image of two irises and poppies in the medical history of the Safavid era explained?
The present study was performed in a descriptive-analytical manner on the image of two irises and poppies on Safavid Zarrinfam dishes. Collecting information has been done through library studies and observation. The study's statistical population includes Zarrinfam vessels preserved in the British Museum and the Victoria and Albert Museum, and ten samples presented in a selective manner of Safavid Zarrinfam vessels have images of poppies and irises.
In this research, we have first tried to compare the images of poppies and irises in nature with the reference images of medicinal plants and the images painted on Zarrinfam pottery to prove the validity of the designs. Then, by introducing sample images and describing the physical and therapeutic properties of ancient medical sources, each in the history of medicine is discussed. Finally, using the contents of encyclopedic medical sources and the impact of social phenomena, the relationship between the image of these two plants and the reason for the association of these two images is explained. The method of analyzing research data is based on qualitative studies.
The general results of the study indicate the dependence of two images of poppy and iris related to social behaviors such as the prevalence of Safavid drugs. Due to the widespread prevalence of Safavid narcotics, therapeutic strategies to eliminate their harms and toxins were considered logical and rational. Therefore, the connection between these two images can be considered a crystallization of medical history. According to reliable ancient medical sources in the Islamic period and pre-Islamic sources, the iris plant has been used for its opium-repellent properties. As a result, the proximity of these two images is not in terms of aesthetics, but in the manifestation of medical communication that has arisen from a social structure.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iris Plant
  • Poppy Plant
  • Zarrinfam Dishes
  • Islamic Medicine
  • Safavid Era
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله. (1389). قانون)جلد 2(، ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی، تهران: سروش.
آلن، جیمز ویلسن. (1383). سفالگری اسلامی، ترجمۀ مهناز شایسته فر، چاپ اول، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
انصاری، علی‌بن حسن. (1371)، اختیارات بدیعی، تهران: دارویی پخش رازی.
اوشیدری، جهانگیر. (1389). دانشنامۀ مزدیسنا، چاپ پنجم، تهران: مرکز.
اولئاریوس، آدام. (1363). سفرنامه (جلد 2)، ترجمۀ احمد بهپور، تهران: انتشارات فرهنگی ابتکار.
بروس میتفورد، میراندا. (1388)، نمادها و نشانه‌ها در جهان، تهران: کلهر و دانشگاه الزهرا(س).
بندهش. (1395). به کوشش مهرداد بهار، تهران: توس.
بهار، مهرداد. (1381)، پژوهشی در اساطیر ایران (پارۀ نخست)، تهران: آگه.
بیرونی، ابوریحان. (1386)، آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمۀ اکبر دانا سرشت، تهران: امیرکبیر.
ترکمان، اسکندر بیگ منشی. (1334). تاریخ عالم‌آرای عباسی (جلد 1)، تهران: امید.
جعفریان، رسول. (1379). صفویه در عرصۀ دین، فرهنگ و سیاست (جلد 3)، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
دهخدا، علی‌اکبر. (1343)، لغت‌نامه، تهران: سیروس.
دیسقوریدوس، برانیوس عین زربی. (1391). حشایش دیسقوریدوس، ترجمۀ مهران‌بن منصوربن مهران، تحقیق و تعلیق محمود محمد طباطبایی، تهران: دانشگاه علوم پزشکی تهران.
راوندی، مرتضی. (1364). تاریخ اجتماعی راوندی، تهران: مؤلف.
رایگانی، ابراهیم. پاکباز کتج، داوود. (1397). بررسی نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی دورۀ سلجوقی و ایلخانی و بازتاب زندگی اجتماعی آن عصر، نگره، شماره 47، ص 29-46.
زرگری، علی. (1376). گیاهان دارویی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
شاردن، ژان. (1345). سیاحت‌نامه شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
شکرپور، شهریار. شفیعی، سید محمد. (1398). رسالۀ «الدره المکنونه» قدیمی‌ترین سند مکتوب در باب مینای زرین‌فام، پژوهه باستان‌سنجی، سال پنجم، شماره 1، ص 179-185.
عقیلی خراسانی، محمدحسین. (1380). مخزن الادویه، تهران: باورداران.
غلامی‌مقدم، براتعلی. (1394)، بررسی آماری و نمونه‌ای جلدهای نفیس کتابخانۀ آستان قدس، اوراق عتیق، شمارۀ 4، ص 119-220.
فریه، ر.دبلیو. (1374). هنرهای ایران، ترجمۀ پرویز مرزبان، تهران: فرزان روز.
کریمیان، حسن. بیدگلی، محبوبه سادات. (1387). معضلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایران عصر صفوی با استناد به فرمان‌های حکومتی منقور بر سنگ (مطالعۀ موردی: اصفهان، یزد و کاشان)، فرهنگ، شمارۀ 68، ص 183-255.
کمپفر، انگلبرت. (1363). سفرنامه کمپفر، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
مؤمن تنکابنی، سید محمد، (1349)، تحفه حکیم مؤمن، تهران: کتاب‌فروشی محمودی.
مؤمنی، محسن. کجباف، علی‌اکبر. الهیاری، فریدون، (1389)، مواد مخدر در ایران عصر صفوی، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره دوم، شماره 4، ص 15-26.
واتسون، الیور. (1382). سفال زرین‌فام ایرانی، ترجمۀ شکوه ذاکری، تهران: سروش.
هروی، موفق‌بن علی. (1346)، الابنیه عن حقائق الادویه، مصحح: احمد بهمنیار، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
هینلز، جان. (1373). شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار – احمد تفضلی، تهران: چشمه.
Canby, Sheila. (1999). the Golden Age of Persian Art (1501-1722), London: British Museum.
Fehrevari, Geza. (1973). Islamic Pottery: A Comprehensive Study Based on the Barlow Collection, London: Faber and Faber limited.
Clinton, Margery, (1991), Luster, Batsford, London, p 20.
Ferguson. G. W. (1961). Sign & Symbols in Christian Art, London: Oxford University press.
Lehner, E. Lehner J. (1960). Folklore and Symbolism of Flowers, Plants and Trees, New York: Tudor publishing Company.