جایگاه کتیبه‌نگاری در حکومت‌های شیعی سده‌های سوم تا پنجم هجری قمری با تأکید بر آثار فاطمیان و آل‌بویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه شاهد،

2 دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران

3 دانشیار گروه هنر اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه شاهد

4 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه امام حسین (ع)، تهران

10.22070/negareh.2021.14440.2766

چکیده

آغاز گسترش و رونق کتیبه‌­نگاری در قلمرو اسلامی با دوران حکومت­‌های شیعی به­‌خصوص حکومت­ آل­بویه و فاطمیان مقارن بوده است. نگاه به تاریخ شکل­‌گیری نهادهای شیعی و آغاز فعالیت‌­های سازمان‌یافته آن­‌ها به همراه تأثیرگذاری این فعالیت‌­ها بر استقرار حکومت‌­های شیعه در سده­‌های سوم تا پنجم (ﻫ.ق) این چالش را در ذهن برمی‌انگیزد که ممکن است میان فعالیت‌­ها و اهداف این گروه‌­ها و نهادها بارونق کتیبه‌­نگاری در دوران حکومت­‌های شیعی در ایران و نواحی دیگر قلمرو اسلامی ارتباطی وجود داشته باشد. پژوهش حاضر باهدف واکاوی نقش حکومت‌­های شیعه در تحولات کتیبه­‌نگاری انجام‌شده است تا از این طریق بتواند بستری برای بازخوانی جایگاه شیعیان در مطالعات هنر آغازین اسلامی فراهم آورد و در این راستا، به این پرسش اساسی پرداخته است که «دلایل گسترش کتیبه‌­نگاری در حکومت­‌های شیعی سده­‌های سوم تا پنجم (ﻫ..ق) چیست؟» این پژوهش جزو پژوهش‌­های بنیادی است و به روش تاریخی و توصیفی-تحلیلی انجام‌شده و اطلاعات موردنیاز، به شیوه کتابخانه­‌ای و میدانی جمع‌آوری‌شده است. در این پژوهش، اطلاعات کمی توسط جدول­‌ها و نمودارها ارائه‌شده و سپس به روش کیفی مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته است. نتایج تحقیق بیانگر این است که شکل­‌گیری جریان نظام‌­مند تبلیغ و رونق بحث‌های کلامی در قلمرو حکومت­‌های شیعی دلیل اصلی رشد گسترده کتیبه‌­نگاری و تنوع بی‌سابقه مضامین آن در سده‌­های سوم تا پنجم (ﻫ. ق) و رواج مضامین مذهبی شیعی در کتیبه‌­ها بوده است و شیعیان در این راه، علاوه بر آن­که بر بسط معارف اسلامی و شیعی به تبلیغ اندیشه­‌ها و باورهای شیعی اهتمام داشتند از کتیبه‌نگاری نیز به‌عنوان ابزاری تبلیغی بهره جستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Place of Inscriptions in Shi'a Governments during the Third to Fifth Centuries (AH) Emphasizing on the Fatimids and Buyid Dynasty Works

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Rajabi 1
  • Hossein Shojaei Ghadikalaie 2
  • Khashayar Ghazizadeh 3
  • Mohammad Hossein Rajabi Davani 4
1 Assisatant Professor, Islamic Art Program, Faculty of Art, Shahed University
2 PhD Student, Shahed University, Tehran
3 Assisatant Professor of Islamic Art Program, Faculty of Art, Shahed University
4 Associate Professor of History Program, Imam Hossein University,
چکیده [English]

The beginning of the expansion and prosperity of inscriptions in Islamic territory has coincided with the era of Shi'a governments, especially Al-e Buya’s and the Fatimids’ governance. Considering the change in the religious and political structure of the governments and the domination of the Shi'a governments over the Islamic territory from the third century (AH), it is necessary to pay attention to the effect of these developments on the inscription of the buildings. Looking at the history of the formation of Shi'a institutions and the beginning of their organized activities, along with the impact of those activities on the establishment of Shi'a governments in the third to fifth centuries (AH), raises the challenge that there may be a connection between the activities and goals of these groups and institutions and the prosperity of inscriptions during the Shi'a governance in Iran and other parts of the Islamic realm. Therefore, the present study aims to investigate the role of Shi'a governments in the evolution of inscriptions in order to provide a category to reread the position of early Islamic art studies and in this regard, it has addressed the basic question that: What are the reasons for the spreading of the inscriptions in the Shi'a governments of the third to fifth centuries (AD)? This research is a fundamental one in terms of purpose, historical and descriptive-analytical in terms of method. The required information has been collected using library and field methods. Here, in this research, quantitative information is presented by tables and graphs, and then, they are analyzed qualitatively. The results show that the Shi'a governments in these centuries, which they themselves had gained power through a stream of invitation and propaganda, felt its importance more than ever to expand and deepen Islamic and Shi'a knowledge through the use of all the existing potentials; so, in this regard, they used inscriptions in the buildings. Contrary to the Sunni governments, which had absolute political and military power and did not find any need to use religious propaganda by other methods, inscriptions were a tool for the Shi'a to propagate, and in this way, they had strengthened their belief in the legitimacy of Shi'a and also had encouraged other Muslims to become Shi'a. Therefore, a massive stream was formed in the production and construction of religious and Qur'anic inscriptions in this period, and this trend also brought changes with it. The number of survived inscriptions from Shi'a governments in the third to the fifth centuries (AH) compared to previous governments increased, which may indicate their special interest in using the inscription in the buildings. Also, the number of inscriptions in each building increased; this means that the Shi'a governments during those centuries have used more inscriptions in the buildings which have been most exposed to people and have tried to use the maximum capacity of them in this field. Inscriptions were used in equal numbers and in almost equal proportions in Iran and other parts of the Islamic realm; this shows that the effort to use religious and Qur'anic inscriptions in the building was not a local and regional movement, but a movement originating from the Shi'a religious motion. Shi'a expressions are used extensively in the inscriptions, which distinctively showed the Shi'a content in them. Using the name of the Ahl al-Bayt (AS) next to the name of the Prophet (PBUH) and using phrases such as "Al at Taherin" at the end of Salawat and etc., all are to emphasize the connection of the Ahl al-Bayt with the Prophet (PBUH) and the need to obey them. And finally, Qur'anic verses with Shi'a content, which according to the most authoritative Shi'a theologians and thinkers, and based on the words of the Shi'a Imams (AS) and the dignity of the revelation of the verses, emphasize on the legitimacy of Imam Ali (AS) and the high position of the Ahl al-Bayt (AS), were also widely used. According to what was stated, finally, it can be concluded that the formation of a systematic flow of propaganda and the prosperity of theological debates in the realm of Shi'a governments are the main reasons for the widespread growth of inscription and the unprecedented variety of its themes and the prevalence of Shi'a religious themes in inscriptions during the third to the fifth centuries (AH); and in this way, the Shi'as used inscriptions in addition to the development of Islamic and Shi'a knowledge to propagate ideas and beliefs, so they used it as a propaganda tool.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inscription
  • Shi'a Governments
  • Religious Propaganda
  • Early Islamic art
  • Islamic Architecture
ابن ادریس الحلّی، محمد بن احمد. (1429 ﻫ. ق). موسوعه ابن ادریس الحلّی. قم. منشورات دلیل ما.
ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن. (1320). تاریخ طبرستان. به تصحیح عباس اقبال. تهران. [بی­نا].
ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1376). أمالی شیخ صدوق. ترجمه محمدباقر کمره­ای. تهران. نشر کتابچی.
ابن‌بابویه، محمد بن علی. [بی­تا]. عیون أخبار الرضا علیه السلام. تصحیح مهدی لاجوردی. تهران. نشر جهان.
ابن تغری بردی، یوسف. (1413 ﻫ. ق). النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره. بیروت. دارالکتاب العلمیه.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی. (1961). معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا. نجف. المطبوعه الحیدریه.
ابن نجار، محمد بن محمود بن الحسن. (1426 ﻫ. ق). الدرّه الثمینه فی أخبار المدینه. المدینه المنوّره. مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوّره.
البحرانی، السیّد هاشم. (2006). البرهان فی تفسیر القرآن. بیروت. مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.
الغلایینی، محمد موفق. (1405 ﻫ. ق). وسائل الاعلام و آثاره فی وحده الامه. جده. دارالمنار.
القاضی النّعمان. (1986). افتتاح الدّعوه. تحقیق فرحات الدشراوی. تونس. الشرکه التونسیه للتوزیع.
النجاشی، احمد بن علی. (1418 ﻫ. ق). رجال النجاشی. قم. مؤسسه النشر الإسلامی لجماعه المدرسین.
امینی، عبدالحسین. (1368). الغدیر. ترجمه محمدتقی واحدی. تهران. بنیاد بعثت.
بلخاری قهی، حسن. (1394). قدر؛ نظریه هنر و زیبایی در تمدن اسلامی. تهران. انتشارات سوره مهر.
بلر، شیلا. (1394). نخستین کتیبه­ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین. ترجمه مهدی گلچین عارفی. تهران. فرهنگستان هنر.
بلوم، جاناتان ام. (1393). هنر و معماری در آفریقای شمالی. ترجمه محمدتقی فرامرزی. تهران. انتشارات پژوهشکده هنر.
جان­احمدی، فاطمه. (1386). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. قم. دفتر نشر معارف.
جباری، محمدرضا. (1382). سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(علیه السلام). قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
جعفریان، رسول. (1389). اطلس شیعه. چ 3. تهران. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
جعفریان، رسول. (1387). تاریخ تشیع در ایران. چ 2. تهران. نشر علم.
حلی [علامه حلی]، حسن بن یوسف. (1411 ﻫ.ق). کشف الیقین فی فضائل أمیرالمومنین. تهران. وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی: مؤسسه الطبع و النشر.
دفتری، فرهاد. (1386). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره­ای. چ 5. تهران. نشر فرزان روز.
دوانی، علی. (1363). مفاخر اسلام. تهران. مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
دهخدا، علی­اکبر. [بی­تا]. لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین. تهران. مؤسسه دهخدا.
زورق، محمدحسن. (1368). مبانی تبلیغ. تهران. انتشارات سروش.
سلاوی، احمد. (2007). الاستقصاء لأخبار دول المغرب الاقصی. اعتنی به محمد عثمان. بیروت. دارالکتاب العلمیه – منشورات محمدعلی بیضون.
شایسته­فر، مهناز و آزاد، میترا. (1383). «کتیبه­های ابنیه دوران آل­بویه با تأکید بر مضامین مذهبی». دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی. د 1. صص 60-43.
شیمل، آنه ماری. (1386). خوشنویسی اسلامی. ترجمه مهناز شایسته­فر. چ 2. تهران. انتشارات مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1408 ﻫ. ق). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. تصحیح هاشم رسولی و فضل‌الله یزدی طباطبایی. بیروت. دارالمعرفه.
طوسی، محمد بن حسن. (1387). غیبت. ترجمه مجتبی عزیزی. چ 2. قم. انتشارات مسجد مقدس جمکران.
عیّاشی، محمد بن مسعود. (1380 ﻫ. ق). تفسیر العیّاشی. تصحیح هاشم رسولی محلاتی. تهران. مکتبه العلمیه الاسلامیه.
فرج­الحسینی، فرج حسین. (1393). کتیبه­های فاطمیان بر ابنیه­هایی در مصر. ترجمه سید محمد فدوی. تهران. پژوهشکده هنر.
قلقشندی، احمد بن علی. [بی­تا]. صبح الأعشی فی صناعه الإنشاء. تحقیق محمدحسین شمس‌الدین. بیروت. دارالکتاب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون.
قمی، علی بن ابراهیم (1404 ﻫ. ق). تفسیر القمی. تصحیح طیب جزایری. قم. دارالکتاب.
کرسول، کی. ای. سی. (1393). گذری بر معماری متقدم مسلمانان. بازنگری جیمز آلن. ترجمه مهدی گلچین عارفی. تهران. انتشارات فرهنگستان هنر.
گروبه، ارنست و دیگران. (1380). معماری جهان اسلام (تاریخ و مفهوم اجتماعی آن). به ویراستاری جرج میشل. ترجمه یعقوب آژند. تهران. انتشارات مولی.
مانزو، ژان پال. (1380). هنر در آسیای مرکزی. ترجمه سید محمد موسوی هاشمی گلپایگانی. مشهد. به نشر.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1983). بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الاطهار (علیهم‌السلام). تصحیح محمدباقر محمودی. بیروت. دار احیاء التراث العربی.
مقریزی، تقی­الدین احمد بن علی. (1416 ﻫ. ق). اتعاظ الحنفاء بأخبار الأئمه الفاطمیین الخلفاء. قاهره. المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه- لجنه احیاء التراث الاسلامی.
هاتشتاین، مارکوس و دیلیس. پیتر. (1389). اسلام: هنر و معماری. به ویراستاری هرمز ریاحی. ترجمه نسرین طباطبایی و دیگران. تهران. نشر پیکان.
Benzel, Kim & Graff, Sarah B. & Rakic, Yelena & Watts, Edith W. (2010). Art of the Ancient Near East: A Resource for Educators. New York. the Metropolitan Museum of Art.
Bizri, Amine. (1999). Arabic Calligraphy in Architecture. Beirut. National Foundation of Heritage.
Blair, Sheila S.(2006). Islamic Calligraphy. Edinburgh. Edinburgh University Press.
Blair, Sheila S.(1998). Islamic Inscriptions. Edinburgh. Edinburgh University Press.
Hoyland, Robert G. (1997). Seeing Islam As Others Saw It: A Survey And Evaluation Of Christian. Jewish And Zoroastrian Writings On Early Islam. Studies in Late Antiquity and Early Islam – 13. Princeton. The Darwin Press. Inc.
Kessler, Christel. (1970). “Abd Al-Malik's Inscription in the Dome of the Rock: A Reconsideration”, The Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, Vol. 102, pp. 2 – 14.
Berchem, M. van. (1922). Mémoires: le Caire. le Caire. Imprimerie du L'institut Francais D'archéologie.
 
https://www.britishmuseum.org
https://www.flickr.com
http://www.iliatorlin.com