تحلیل تطبیقی عناصر بصری آرایه‌های گچی گنبد سلطانیه و دو بنای بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین در یزد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنرهای صناعی اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.تبریز.ایران

2 کارشناس ارشد پژوهش هنر، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 استادیار دانشکدۀ هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.

10.22070/negareh.2021.13718.2672

چکیده

یکی از فنون و آرایه‌های وابسته به معماری، استفاده از گچ و آرایه های گچی است که در هر دوره تاریخی قبل و بعد از اسلام از خصایص منحصر به فردی برخوردار بود. هنر گچبری فنی است که توانست با تکیه بر تزئینات اعم از نقوش انتزاعی، هندسی و خوشنویسی شاهکارهای گوناگونی را در هنرهای متعدد از جمله معماری برجای گذارد. از این رو آرایه‌های گچی گنبد سلطانیه دوره ایلخانی در زنجان و همچنین دو بنای بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین دوره آل مظفر واقع در یزد نمونه‌‌هایی تاریخی شاخص و نفیسی از کاربرد این هنر در معماری به شمار می‌روند. همچنین ناشناخته ماندن و عدم تحقیق بر این هنر به مرور زمان باعث فراموشی و از بین رفتن آن خواهد شد. اهداف پژوهش حاضر شناسایی، تحلیل و تطبیق ساختارشناسانه‌ی عناصر بصری به کار رفته در آرایه‌های گچی و عوامل تأثیرگذار در بناهای مزبور و بررسی تاثیر پذیری آنها از یکدیگر است تا با شناختن آنها هم به باز آفرینی نقوش و هم به شناخت تمایزات شیوه های طراحی و اجرایی آرایه‌های گچی بپردازد؛ زیرا نبود شناخت کافی از تاثیرات متقابل بناهای دوره ایلخانی باعث شده است تا خلأ ای در دسته بندی آرایه‌های گچی دوره ایلخانی به وجود بیاید لذا پژوهش حاضر به رفع این خلأ موجود در گونه شناسی آرایه‌های گچی این دوره و آشکار شدن نکات پوشیده از هنر دوره ایلخانی کمک کند. این پژوهش حول محور سه سؤال اساسی سازماندهی شده است:1- آرایه‌های گچی در گنبدسلطانیه و دو بقعه‌ی سید رکن الدین محمد و سید شمس الدین از چه عناصر بصری تشکیل شده است و دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ 2-وجوه اشتراک و افتراق در سه بنای مذکور چیست؟ 3- امکان چه اثرات متقابلی در این سه بنا وجود دارد؟وش تحقیق، توصیفی-تحلیلی و «تطبیقی-مقایسه‌ای» و شیوه‌ی گردآوری اطلاعات بصورت میدانی و کتابخانه‌ای است. نتایج مطالعات نشان داد: عناصر بصری آرایه‌های گچی بناهای نامبرده در سه دسته نقوش گیاهی، هندسی و خوشنویسی طبقه‌بندی می‌شوند. ویژگی‌های عناصر بصری آرایه‌های گچی دو بنای دوره آل مظفر در یزد متاثر از گنبد سلطانیه و تنوع کتیبه‌های گچی گنبد سلطانیه بیشتر از دو بنای منتخب در یزد بوده و در هر سه بنا نقوش اسلیمی، گره‌های هندسی، خطوط ثلث و کوفی مشاهده شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Analysis of Visual Elements of the Stucco Ornaments in Soltaniyeh Monument, Sayyed Roknaddin Mausoleum and Sayyed Shamsaddin Mausoleum in Yazd

نویسندگان [English]

  • Farnoush Shamili 1
  • Zeinab Samadnezhadazar 2
  • yaser hamzavi 3
1 associated professor of the Islamic Crafts Faculty of Tabriz islamic art university. Tabriz. Iran
2 Student of Art Research, Tabriz University Islamic Arts, Iran
3 Assistant Professor, Faculty of Applied Arts, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

One of the related techniques and ornaments of architecture is the usage of stucco and stucco ornaments, which have had unique features in each historical period before and after Islam. The art of stucco is a technique that could rely on decorations including abstract, geometric and calligraphic designs to leave various masterpieces in various arts, including architecture. In the Ilkhanid period, we see beautifully applied stucco ornaments that were ordered by governors and rulers. One of these buildings is the mausoleum of Sultan Mohammad Khodabandeh (Oljaito) in Soltaniyeh, Zanjan, which due to the importance of that building at that time, various and unique ornaments with different techniques and methods have been implemented in it. The ornaments used in the Soltaniyeh mausoleum include stucco ornaments, Mogharnas work, tile work, inlay work, paintings and inscriptions, and various ornaments. Construction of this monument began at 704 AH and ended after 10 years in 713 AH. Another building is Rokniyeh School in Yazd, which was built in 725 AH. Sayyed Rokn al-Din Mohammad, a judge in Yazd, was a longtime friend of Khajeh Rashid al-Din Fazlullah and the founder of the school. He left many endowed buildings, which are described in the “Jame al-Khayrat” book. The prosperity of Rokniyeh School faded away over time, and since Rokn al-Din himself is buried under the main dome of the school after his death, this building is used as a mausoleum. Shamsieh School in Yazd is the third selected building. Sayyed Shams al-Din was the son of Sayyed Rokn al-Din, who was married to one of the daughters of Khawaja Rashid al-Din Fazlullah. After his father was imprisoned, Sayyed Shams al-Din went to Tabriz and complained to Abu Sa'id. He died in Tabriz in 732 AH and his body was sent to Yazd to be buried under the dome of the Shamsieh School that he had built. This mausoleum is one of the architectural masterpieces of Yazd that Sayyed Sham al-Din designed in Tabriz and sent its plans and designs to Yazd. The reason for choosing these two buildings in Yazd is that these buildings were designed by the artists of the Ilkhanid court, and also the time interval between the construction of these two buildings and the Soltaniyeh mausoleum, which was the most important building of the Ilkhanid period and the capital at that time, is insignificant. Therefore, the stucco ornaments of the Soltaniyeh monument of the Ilkhanid period in Zanjan, as well as the two monuments of the mausoleum of Sayyed Rokan al-Din and the tomb of Sayyed Shams al-Din of the Al-Muzaffar period in Yazd, are exemplary and exquisite historical examples of the use of stucco ornaments in architecture. Furthermore, allowing this art to remain unknown and failing to study it, will cause it to be forgotten and destroyed over time. The objectives of the present study are to identify, analyze and structurally adapt the visual elements used in stucco ornaments and the influencing factors in these buildings, and to study their influence from each other in order to recognize them both to recreate the patterns as well as to recognize the differences in style. In terms of the design and execution of stucco ornaments; since the lack of sufficient knowledge of the interactions of the Ilkhanid era buildings has caused a gap in the classification of stucco ornaments of the Ilkhanid period, the present study will help to fill the gap in the typology of stucco ornaments of this period and to reveal the points covered by Ilkhanid art. This research is organized around three main questions: 1- What are the visual elements of the stucco ornaments in Soltaniyeh mausoleum and the two mausoleums of Sayyed Roknaddin Mohammad and Sayyed Shamsaddin and what are their characteristics? 2. What are the commonalities and differences in the three buildings? 3- What are the possible interaction effects in these three buildings? The research method is descriptive-analytical and "comparative-relative", and the method of collecting information is fieldwork and library studies. The results of the studies showed that the visual elements of the stucco ornaments of the mentioned buildings are classified into three categories: plant motifs, geometric motifs and calligraphy. Characteristics of visual elements of stucco ornaments of the two Muzaffarid buildings in Yazd are affected by the Soltaniyeh mausoleum, and the variety of stucco inscriptions of Soltaniyeh mausoleum is more than two selected buildings in Yazd. Furthermore, in all three buildings, Islamic motifs, geometric knots, Thuluth and Kufic scripts have been observed.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Stucco Ornaments
  • Architecture
  • Soltaniyeh Monument
  • Sayyed Roknaddin Mausoleum
  • Sayyed Shamsaddin Mausoleum
  • Ilkhanid Era
  • Al-Muzaffar Era
منابع و مآخذ
اصفهانی‌پور، فائزه(1390). فن‌شناسی، آسیب شناسی و اراده ظرح حفاظت از تزئینات گچی در مدرسه شمسیه یزد. پایاین نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان.
اصلانی، حسام (1391). فن‌شناسی آرایه‌های‌گچی در معماری ایران دوران اسلامی، رساله دکتری مرمّت اشیای تاریخی و فرهنگی، دانشکده مرمّت، دانشگاه هنر اصفهان.
اصلانی. حسام, میرنیام آصفه,، علومی مجید(1392)، "بررسی گوناگونی شیوه های اجرای آرایه های گچی قالبی بناهای تاریخی در دوره قاجار شهر یزد، با تکیه بر مطالعه موردی تزئینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامع کبیر"، نشریه رمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت های تاریخی فرهنگ، شماره 5 ، صص 1- 14.
پاکزاد، جهانشاه(1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوره قاجار. تهران: نشر آرمانشهر.
پیرنیا،محمد کریم.(1389). سبک شناسی معماری ایرانی. گردآوری غلامحسین معماریان.تهران: سروش دانش.
حمزوی، یاسر و دیگران.(1393).طلاکاری آرایه‌های گچی قالبی در بقعه سید رکن الدین یزد. نخستین همایش ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستان سنجی و مرمت میراث فرهنگی. تبریز:دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
حمزوی، یاسر و وطندوست، رسول (1392). مطالعه و بررسی فنی لایه‌های دیوارنگاره سقف گنبد بقعه سید رکن الدین یزد. دوفصلنامه علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره سیزدهم، صص 111-124.
حمزوی،یاسر و دیگران(1395) بررسی و شناخت ماهیت دیوارنگاره های بوم پارچه به عنوان شیوه ای خاص از آرایه های معماری اسلامی ایران/ فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی / شماره13. صص 148-130
حمزه‌لو، منوچهر (1381). هنرهای کاربردی در گنبد سلطانیه. تهران: ماکان و مدیریت میراث فرهنگی استان زنجان.
خاکباز الوندیان، الهه و علومی، مجید(1391). آرایه‌های تزئینی بقعه سید رکن الدین(مدرسه رکنیه) یزد، شاهکار هنر و معماری مذهبی دوره آل مظفر. نشریه مطالعات هنر اسلامی، صص 17.
خاکباز الوندیان، الهه(1391)، " آرایه های تزیینی بقعه سید رکن الدین (مدرسه رکنیه) یزد، شاهکار هنر و معماری مذهبی دوره آل مظفر"، پاییز و زمستان شماره 17 . صص45 -60.
زارعی، هادی(1375)، تزئینات گچی رباط‌شرف کوربندی، پایان‌نامه کارشناسی مرمت آثار تاریخی، به راهنمایی احمد رهبر و ذبیح‌الله خلوصی راد، دانشکده پردیس هنر اصفهان.
شایسته‌فر، مهناز(1380). "تزئینات کتیبه‌ای گنبد سلطانیه". مطالعات هنرهای تجسمی، بهار 1380، شماره 11، صص 131-126.
شکرپور، شهریار(1393). رابطه میان قدرت و هنر در عصر ایلخانی(مورد بررسی کتیبه‌های معماری دوره ایلخانی)، رساله دکتری پژوهش هنر. دانشکده هنر و معماری. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
شکفته، عاطفه و صالحی کاخکی، احمد.(1393).شیوه اجرایی و سیر تحولات تزئینات گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری. فصلنامه علمی پژوهشی نگره. شماره سی ام. (تابستان1393).صص 63-81.
صالحی کاخکی، احمد و اصلانی، حسام (1390). معرفی دوازده گونه از آرایه‌های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران بر اساس شگردهای فنی و جزئیات اجرایی. مجله مطالعات باستان شناسی. شماره یک، بهار و تابستان1390، ص93-110.
صمدنژاد آذر، زینب(1399)، "مطالعه تطبیقی ویژگی‌های بصری و فنی آرایه‌های گچی گنبد سلطانیه و دو بنای دوره آل مظفر در یزد (بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین)"پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنراسلامی تبریز.
کیانی،محمد یوسف.(1392).تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی.تهران:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
مکی‌نژاد،مهدی(1396). تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی:تزئینات معماری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت)مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
ولایتی، رحیم؛ و دیگران(1396). معماری ایلخانی در بستره دو شهر تاریخی اسلامی اوجان و سلطانیه. باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 55. صص 17-28
ویلبر، دونالد (1365). معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان. ترجمه‌ی عبدالله فریار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.