سفالینه زرین‌فام عصر صفوی: بازشناخت فرم، طرح و مراکز ساخت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه پژوهش هنر، دانشگاه نیشابور

2 استادیار گروه گرافیک، دانشگاه نیشابور

10.22070/negareh.2021.5723.2570

چکیده

سفالینه زرین‌فام از جمله زیباترین انواع سفالینه در تاریخ هنر سفالگری اسلامی محسوب می‌شود که دوره اوج رواج آن در ایران مربوط به عصر سلجوقی است. بر خلاف نمونه‌های قرون میانی اسلامی، از زرین‌فام صفوی در حوزه‌های کیفیت نقوش تزیینی و نیز مراکز ساخت ظروف، اطلاعات ناچیزی موجود است که همین نکته ضرورت انجام تحقیقات علمی را در این زمینه مطرح می‌سازد. هدف تحقیق کنونی آن است که مهمترین ویژگی‌های فرمی و نقوش تزیینی ظروف زرین‌فام مزبور را در انطباق با نظرات محققین سفال اسلامی، شناسایی، طبقه‌بندی و مورد تحلیل قرار دهد و با توجه به این ویژگی‌ها، مناطقی را به عنوان مراکز ساخت آنها پیشنهاد نماید. پرسش محوری تحقیق بدین شکل قابل طرح است که: سفالینه‌ زرین‌فام صفوی دارای چه ویژگیهای فرمی و تزیینی مغفول مانده ای بوده و باتوجه به این ویژگیها در چه مراکزی تولید می شده است؟ در همین راستا جامعه آماری متشکل از بیست و یک نمونه سفالینه‌ زرین‌فام این دوره انتخاب و در ابعاد فرمی و تزیینی، به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفته است. بنابر مهمترین یافته‌های تحقیق، سفالینه‌ها به لحاظ کیفیت رنگی، به سه دسته نقوش زرین بر زمینه سفید، نقوش زرین بر زمینه لاجوردی و دسته ترکیبی با نقوش زرین بر روی لعاب‌های مجزای سفید و لاجوردی تقسیم می‌شوند و به لحاظ مضمون نقوش، علیرغم تاثیرپذیری از منظره‌پردازی چینی، در نوع و جزئیات نقوش و اسلوب اجرا شیوه‌ای مستقل را نشان می‌دهند. همچنین تاثیر سبک‌های هنری عثمانی و گورکانی در زمینه برخی نقوش تزیینی نیز نشانگر تبادلات هنری بین ایران صفوی و این همسایگان است. در رابطه با مراکز تولید این گونه سفالینه هم باتوجه به شباهتهای فرمی و نقشی با سایر گونه های تولیدی یک مرکز، شهرهای تبریز و مشهد در قرن دهم و شهرهای اصفهان و کرمان در قرن یازدهم هجری، به عنوان مهمترین مرکز تولید سفال‌ زرین‌فام در عصر صفوی پیشنهاد می شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Safavid Lusterware: Recognition of Form, Design and Production Centers

نویسندگان [English]

  • Hashem Hosseini 1
  • Farzaneh Farrokhfar 2
1 PhD, Associate Professor, Department of Art Reasearch, University of Neyshabur, Iran
2 PhD, Assistant Professor, Department of Graphics, University of Neyshabur, Iran
چکیده [English]

Throughout the history of pottery and among all the methods of pottery decoration, lusterwares, because of their shine and their gold-like reflection, have always been the subject of attention and admiration for everybody. Lustre is a metal glass nanocomposite thin layer made of metal in a silica-based glassy matrix. The lustre technique was first applied to glass objects in early Islamic Egypt and later to glazed ceramics in other Islamic lands, especially in Iraq and Iran. Lusterwares are one of the most beautiful types of ceramics in the history of Islamic pottery that the peak period of its popularity in Iran is related to the Seljuk era until the end of the Mongol period. The Luster masterpieces that are from the Seljuk, Mongol and Ilkhanid eras and even the Timurid era, represent the peak of using of decorative techniques to build the potteries. For some reason, this technique has become obsolete in the Timurid period and has been revived with the advent of the Safavid dynasty and has been produced with new features.Unlike the examples of the Islamic Middle Ages in Iran, there is little information about Safavid lusterwares, especially in the fields of shapes and forms, decorative patterns and the main centers for making luster, which raises the need for scientific research in this field. The aim of this study is to identify, classify and analyze the most important formal features and decorative motifs of these luster ceramics in accordance with the opinions of Islamic pottery researchers and to suggest areas as their manufacturing centers according to these characteristics. Accordingly, the research questions are: What are the features of forms and decorative patterns in lusterware ceramics in the Safavid era? And which areas were the main centers for the construction of these works? The research method is descriptive-analytical with a comparative approach and based on qualitative analysis. In this article, first, the information and images of a number of luster potteries of the Safavid era have been collected by using some electronic sources and library resources and then, 21 excellent luster ceramics of the Safavid era have been selected among the artworks in museums and collections for further study, taking into account the three factors: originality, quality and accessibility. After describing the formal characteristics and decorative patterns of the samples, the linear design of decorative patterns has been done to see more details. One of the limitations of the present study is the lack of access to many specimens and their specifications, which due to their location in the repository of domestic museums or outside the political and geographical borders of Iran, access to them or full photography and obtaining all dimensional details of them were not possible. Although many researches have been done about luster glaze ceramics in the Middle Ages, especially in the field of technique of making or laboratory examinations of glaze of this type of pottery or its decorative patterns, but about lusterwares in the Safavid era, limited research has been done and little information is available; most of which are repeated in different sources. According to the research findings, in terms of form, Tofdan and especially different types of Sorahi with small-sized designs are the most significant and special products of the Safavid era lusterwares. In terms of color quality, pottery is divided into three general categories: gold patterns on white background, gold patterns on azure background, and a combination of gold patterns on separate white and azure glazes, and in terms of the content of the designs, despite the influence of Chinese landscape making on the type and details of the designs and the style of execution, it shows independent methods. Also, the influence of Ottoman and Indian-Mughal art styles in the field of some decorative designs shows the artistic relations between the Safavid era Iran and these neighboring lands. The cities of Tabriz, Qazvin and Mashhad in the 16th century and the cities of Isfahan, Yazd and Kerman in the 17th century, are the most important areas in Iran that can be named as the centers of production of lusterwares ceramics in the Safavid era. In the end, it is reminded that the current research has been done according to the available samples and cannot claim to study all the dimensions of the Safavid era luster glaze, so, further research in this field seems necessary.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pottery
  • Lusterwares
  • Form and Decoration
  • Safavid Era
ابراهیم رایگانی داود پاکباز کتج(1397). بررسی نقوش سفالینه های زرین فام و ظروف فلزی دوره سلجوقی و ایلخانی و بازتاب زندگی اجتماعی آن عصر، مجله نگره، شماره 47، صص 45-28
بلر، شیلا و بلوم، جاناتان (1390). هنر و معماری اسلامی 2 (1250 – 1800)، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات سمت، تهران
توحیدی فاثق(1387). فن و هنر سفالگری، انتشارات سمت، چاپ ششم، تهران
خزایی، محمد، تأویل نقوش نمادین طاووس و سیمرغ در بناهای عصر صفوی، فرهنگ و هنر «هنرهای تجسمی»، تیر 1386، شماره 26.
چترفیروزه، مهناز(1386). زرین فام هنر یا صنعت، خبرنامه‌ی فرهنگستان هنر، ماهنامه، سال ششم، شماره 52
دهخدا، علی اکبر(1374). لغت نامة دهخدا، دورة جدید، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، تهران
زارعی، محمدابراهیم(1390). باستان‌شناسی ایران در دوره اسلامی (43 مقاله در بزرگداشت استاد محمدیوسف کیانی)، ناشر: دانشگاه بوعلی سینا، همدان
سلیمانی معز، وحیده(1392)، بررسی سبک تزیینی سفالینه های زرین فام دوره صفوی و قاجاری، اولین همایش ملی باستان شناسی ایران، تهران
سیوری، راجر(1389). ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، انتشارات سحر، تهران
شایان، سیاوش(۱۳۸۴). فرهنگ اصطلاحات جغرافیای طبیعی، انتشارات مدرسه، تهران
فریه، ر. دبلیو(1374)، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، انتشارات فرزان، تهران
قاسمی، زهرا و شیرازی، علی اصغر(1391). بررسی تاثیرات شیوه های ساخت و تزیین ظروف سفالی و سرامیکی صفوی بر نمونه های ساخته شده در دوره قاجار، نشریه نگره، دوره 7، شماره 24، صص 83-66
کامبخش فرد، سیف الله(1389). سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، انتشارات ققنوس، تهران
کونل، ارنست(1380). هنر اسلامی، ترجمه دکتر یعقوب آژند، انتشارات مولی، تهران
کیانی، محمد یوسف و کریمی، فاطمه(1364). هنر سفالگری دوره اسلامی، انتشارات وزارت ارشاد، تهران 
کیانی، محمدیوسف(1379). پیشینه سفال و سفالگری در ایران، انتشارات نسیم دانش، تهران
زکی، محمد حسن (1384)، چین و هنرهای اسلامی، ترجمه غلامرضا تهامی، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران
محمدزاده میانجی، مهناز(1392). سیر تاریخ زرین فام در جهان، انتشارات سروش با همکاری دانشگاه الزهرا (س)، تهران
محمدی فر، یعقوب و بلمکی، بهزاد(1387). هنر سفالگری در دوره صفویه، بررسی تکنیک و نقشمایه های هنری، نشریه هنرهای زیبا، شماره 35، صفحات 102-93
ناصر خسرو(1356). سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی مروزی، به کوشش سید محمد دبیر سیاقی، انتشارات زوار، تهران
نیستانی، جواد و روح فر، زهره(۱۳۸۹). ساخت لعاب زرین فام، انتشارات آرمانشهر، تهران
نیکخواه، هانیه، شیخ مهدی، علی(1389). رهیافتی به سیاست های فرهنگی ایلخانان در سده سیزدهم/هفتم در واکاوی نقوش سفال های زرین فام ایران، مجله مطالعات هنر اسلامی،  شماره 13، صص 129-109
واتسون، الیور(1382). سفال زرین فام ایرانی، ترجمه شکوه ذاکری، انتشارات سروش، تهران
ویلسن آلن، جیمز(1387). سفالگری اسلامی از آغاز تا دوره ایلخانی، ترجمه مهناز شایسته فر، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران
Bernard, Lewis (1976), the World of Islam. London: Thames and Hudson Ltd.
Fehervari, Geza. (1973), Islamic pottery: A com-prehensive study based on the Barlow collection, London: Faber and Faber limited.
_____________ (2000), Ceramics of the Islamic World in the Tareq Rajab Museum، Kuwait.
Lane, Arthur (1957), Later Islamic Pottery, reper 1971, London.
Mason. R. B.، Golombek.L.( 2003): The Petrography of Iranian Safavid Ceramics، Journal of Archaeological Science 30، 251–261
Oliver Watson، (1985)، Persian lustre ware، London; Boston: Faber and Faber.
Pradell.T.، Molera.J.، Molina.G.، Tite.M.S. (2013) :Analysis  of Syrian lustre pottery (12th–14th centuries AD)، journal، Applied Clay Science 82، 106–112.
Pradell.T.، Molera.J.، Smith. A.D.، Tite. M.S. (2008) Early Islamic lustre from Egypt، Syria and Iran (10th to 13th century AD)، Journal of Archaeological Science 35، 2649–2662.
URL 1: http://metmuseum.org/
URL 2: www.louvre.fr/en
URL 3: www.lacma.org/
URL 4: https://www.ashmolean.org/
URL 5: https://www.brooklynmuseum.org/
URL 6: http://www.asia.si.edu/
URL 7: http://www.vam.ac.uk
URL 8: www.britishmuseum.org/