تحلیل مضامین و محتوای نقوش ضرب شده بر فلوس‌های دورۀ صفوی با تأکید بر نقوش شیر و خورشید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه علم و هنر، یزد

2 استادیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز

10.22070/negareh.2021.5778.2576

چکیده

گونه‌های متنوع سکه‌ با جنس، شکل و مضامین مختلف، در هر دوره‌ای بازتابی از کارکردهای فرهنگی آن دوره بوده و علاوه بر کارکرد اقتصادی، مجموعه‌ای از ایدئولوژی‌های نظام حاکم را بروز و ظهور داده‌اند. مسکوکات دورۀ صفوی نیز از این قاعده مستثنی نبوده و این آثار بستر و رسانه‌ای مهم برای حضور و بروز اندیشه‌ها و باورهای زمانه بوده است؛ در این دوران با رسمی شدن مذهب تشیع و ظهور باورهای اعتقادی جدید، مضامین این نگرش به طُرق مختلف زینت‌بخش آثار گوناگون و از جمله مسکوکات بوده است. این مقاله با هدف کنکاش در مشخصه‌های پنهان و کمتر مطالعه شدۀ سکه‌های مسی یا فلوس‌های این دوره انجام گرفته‌است مسئله و مجهول اصلی در اینجا این پرسش است که: انگیزه‌های بکارگیری نقش «شیر و خورشید» به عنوان یک مضمون نسبتاً پرتکرار در این آثار چیست؟ این پژوهش با روشی توصیفی ـ تحلیلی و رویکردی تاریخی، به مطالعۀ محتوای مضمون «شیر و خورشید» نقش‌بسته بر فلوس‌های رایج اواخر دوران صفوی، بر‌مبنای پیش‌متنهایی چون: «محتوای دانش نجومی رایج»، « توصیفات ارائه شده از مضامین شاخص شیعی در فحوای روایات و احادیث» و «توصیفات ارائه شده از مضامین شاخص شیعی در منابع ادبی»، «مضامین نوشتاری سکه‌های هم‌عصر» و «بسترهای کارکردی این مسکوکات» پرداخته است. جمع‌آوری اطلاعات با روش کتابخانه‌ای و تحلیل آنها بصورت کیفی بوده است. 41 سکۀ فلوس ضرب شدۀ مزین به نقش شیر و خورشید، که در زمان آخرین پادشاهان صفوی یعنی سلطان سلیمان اول و شاه سلطان حسین، ضرب شده‌اند، نمونه‌های مورد مطالعۀ این پژوهش را شکل می‌دهد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد بیشترین نقوش ضرب شده بر روی فلوس‌های صفوی شامل نقوش انسانی، چهارپایان، پرندگان، آبزیان، گیاهان، شکار، سماوی و ترکیبی بوده است؛ همچنین استفاده از نقوش به جای نوشته در فلوس‌های صفوی، ارتباط مستقیمی با سطح سواد و آگاهی عموم مردم طبقۀ پایین جامعه، به عنوان مخاطبان این سکه‌ها، داشته است و در این میان نقش ترکیبی شیر و خورشید بر این فلوس‌ها، به نوعی معرف یک نشان تصویری پذیرفته شده و قابل فهم در غالب مناطق ایران، به منظور انتقال یکی از اصلی‌ترین پیام‌های تشیع یعنی حقانیت حضرت علی (ع) و جانشینی او بعد از پیامبر (ص) بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Subject and Content of the Designs of the Safavid Period Copper Coins (Foluses) with Emphasis on the Patterns of the Lion and the Sun

نویسندگان [English]

  • mohammad akbari 1
  • Majid reza Moghanipour 2
1 MA in Art Research at Science & Arts University
2 Moghanipour (Corresponding Author), PhD, Assistant Professor, Department of Art, Faculty of Art & Architecture, Shiraz University,Shiraz, Iran
چکیده [English]

The various types of coins with different materials, shapes, and themes in each period are a reflection of the cultural functions of that period, and in addition to the economic function, have presented a set of ideologies of the ruling system. Coinage is one of the first obvious signs of civilization and a kind of beginning of the complex social life of the tribes. Patterns and themes engraved on coins have been a constant trend throughout history, but on the other hand in each period they would change and these changes have been influenced by the political and religious attitudes of rulers and artists who designed these coins. The coins of the Safavid period are no exception to this rule and these works have been an important platform and media for the presentation and expression of ideas and beliefs of the time, and the Safavids have used this tool well. Shiite religion, which played a key role in the formation and perpetuation of the Safavid rule, also played an important and stable role in the formation of culture and art of this era, and this area was not unaffected by the change in ideology and social developments of the time. By changing the political, military, economic, and religious structures in Iran, the Safavids achieved significant development, progress and cultural advancement. The concentration and integration of the Safavid state organization caused all the arts to flourish and many productions to be made in all fields of art, and thus the arts in this era grew significantly in quantity.
 The works formed during this period, backed by valuable experiences of the Timurids, had a unique strength and integrity and masterful skill that is less seen in the post-Safavid period. Shiite philosophy and thought had a special manifestation in the works of this period, to the extent that with the recognition of the Safavid Shiite dynasty in Iran, artists put more emphasis on Shiite themes as the basis of their works and used Shiite calligraphy and religious ideology in applied arts as decorative elements and tools to propagate and strengthen Shiite values. Due to the existence of two characteristic features of Shiite religion and national identity, the art of this period had become a tool for expression and was used in service of the religion. Various disciplines of art in this period were associated with Shiite thought, and symbolic language expressed the ideas of this religion. Iranian and Shiite artists reflected the spirit of Shiite thought, i.e. devotion to the family of the Prophet and the Imams, and especially Ali ibn Abi Talib (AS) himself in various ways in their works of art. This article aims to explore the hidden and less studied characteristics of copper coins or foluses of this period. Accordingly, while introducing the silver motifs on these foluses, it analyzes the motifs regarding the image of "lion and sun" as a relatively recurring theme in these works. This research with a descriptive-analytical method and historical approach, studies the content of the theme of "Lion and Sun" engraved on the common foluses of the late Safavid period, based on prefixes such as: "Content of common astronomical knowledge", "presented descriptions", “Shiite index themes in the content of narrations and hadiths" and "descriptions of Shiite index themes in literary sources", "written themes of contemporary coins" and "functional contexts of these coins". Data collection was done by library method and their analysis was qualitative. 41 folus coins minted in the Safavid period decorated with the image of lion and sun, form the samples studied in this study. The results of this study show that the designs stamped on Safavid copper coins include human (human body on horseback), cattle (horse, lion, elephant, deer, wild goat, monkey, camel, etc.), birds (with emphasis on the image of peacocks), aquatics (with emphasis on the image of fish), plants (cypress and arabesque), celestial (sun and constellations) and hybrid (peacock and snake, lion and sun, cow and fish or whale, etc.). Meanwhile, the image of "lion and sun" was one of the most frequent motifs on these copper coins. In the process of semantic analysis of this image, various contexts such as "content of common astronomical knowledge", "literary sources", "content of narrations and hadiths", "written themes of contemporary coins", "examples of paintings" and the "functional contexts of these coins" were studied, and finally, the religious and Shiite content for this image and this functional context was found more probable than other assumed contents (astronomical, ancient). According to the study of the above-mentioned texts, the content of this image is related to one of the most important principles of Shiite belief; namely the succession and guardianship of Imam Ali (AS) after the Holy Prophet of Islam (PBUH) and has a high status since it represents Imam Ali (AS) in Shiite thought.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • Lion and Sun
  • Folus
  • Shiism
  • Coin
  1.  ابن شاذان قمی، ابوالفضل، 1363، الفضائل، قم، نشر رضی

     ابن شهر آشوب، محمد بن علی، 1379، مناقب آل ابی طالب ج3، قم، موسسه انتشارات علامه

     ابن طاووس، علی بن موسی،1413ق، الیقین باختصاص مولانا علی (ع) ج1، قم، موسسه دارالکتاب الاسلامیه

     اسماعیلی، صغری، 1385، پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای شاهان صفوی، تهران، پژوهشکده زبان و گویش

     الئاریوس، آدام، 1363، سفرنامه آدام الئاریوس (بخش ایران)، ترجمه احمد بهپور، تهران، سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار

     بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان،1413 ق، مدینه معاجز ج2، ا قم، موسسه المعارف الاسلامیه

     بلک. جرمی، گرین. آنتونی، 1385، فرهنگنامه خدایان، دیوان، و نمادهای بین‌النهرین باستان، ترجمه پیمان متین، تهران، امیرکبیر.

     بورگوماله. رابینیو. دی،1353، سکه‌ها، نشان ها و مهرهای پادشاهی ایران(از 1500 تا 1948 میلادی)، به اهتمام محمد مشیری، تهران‌: انتشارات موسسه سکه‌شناسی ایران و امیرکبیر

     بیرونی خوارزمی، ابوریجان محمد،1318، التفهیم لاوائل صناعت التنجیم، تجدید نظر و تعلیقات و مقدمه جلال الدین همایی، تهران: انجمن ملی

     ترابی طباطبایی، سید جمال،1350، سکه های شاهان اسلامی ایران، تبریز: موزه آذربایجان

     ثواقب. جهانبخش، شهیدانی. شهاب، امرایی، سیاوش،1395، روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی بر روی سکه های دوره صفوی، تاریخ ایران بعد از اسلام، شماره 12، صص 111ـ 63

     خزایی، محمد،1380، نقش شیر نمود حضرت علی (ع) در هنر اسلامی، کتاب ماه هنر، شماره 31 و 32، صص 39 ـ 37

     دادور، ابوالقاسم،1390، شیر در فرهنگ و هنر ایران، هنرهای تجسمی، شماره دوم، صص 32 ـ 17

     رفیعی، لیلا، 1377، سفال ایران، تهران: یساولی

     سرفراز، علی اکبر، آور زمانی، فریدون،1379، سکه های ایرانی از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت

     شاقلانی پور. زهرا، قاضی زاده. خشایار. حاصلی. پرویز،1397، بررسی تاثیر متون شیعی بر شمایل نگاری از امام علی (ع) در نگاره‌های فالنامه تهماسبی، مطالعات هنر اسلامی، شماره 32، صص 131 ـ 97

     شریعت، زهرا، 1386، حضور نمادین حضرت علی (ع) در خط‌نگاره‌های فلزکاری صفویه و قاجاریه، مطالعات هنر اسلامی، شماره 6، صص92 ـ 77

     شریعت‌زاده، سید علی اصغر،1390، سکه های ایران زمین، از مجموعه سکه های موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از دوره هخامنشی تا پایان دوره پهلوی، تهران، انتشارات پازینه

     طغیانی، اسحاق،1385، تفکر شیعه و شعر دوره صفوی، اصفهان: دانشگاه اصفهان

     طبری، محب الدین، 1428 ق، ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی (ع)، قم، موسسه دارالکتاب الاسلامیه

     عبدی بیک شیرازی،1369، تکلم الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی

     علاءالدینی، بهرام،1391، سکه های مسی ایران فلوس دوران صفوی تا قاجار، تهران: یساولی

     فیضی. فرزاد، حاجی زاده. کریم. ستارنژاد، سعید،1396، تاثیر باورها و آموزه های شیعی بر تزئینات سکه های دوره صفوی، جندی شاپور، شماره 8، صص 23 ـ 13

     قائم مقامی، جهانگیر،1348، پژوهشی درباره تطور شیر و خورشید ایران، یغما، شماره 161، صص 427 ـ 415

     قزوینی، ملا خلیل، 1429ق، صافی در شرح کافی ج1، تهران، دارالحدیث

     قائینی، فرزانه،1388، سکه‌های صفوی (سکه شناسی) تهران، انتشارات پارینه

     مجلسی، محمد باقر، 1989، بحارالانوار الجامعه لدرراخبار الائمه الاطهار، ج 51، بیروت، موسسه الوفا

     مجلسی، محمد باقر، ق1403، بحارالانوار، ج2، قم، دارالاحیا التراث

     مرعشی، قاضی نورالله، 1409 ق، احقاق الحق و ازهاق الباطل ج7، قم، مکتبه آیه الله مرعشی النجفی

     مشیری، محمد،1353، سکه شناسی ایران، سکه اسماعیل، نشریه ادبیات و زبان ها، یغما، شماره 296

     مفید، محمدبن محمد، 1413ق، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید

     مهدی‌زاده. علی‌رضا، بلخاری قهی. حسن،1393، بررسی مضامین و نمادهای شیعی در نگاره معراج پیامبر (ص) در نسخه فالنامه تهماسبی، فصلنامه شیعه‌شناسی، شماره 46، صص 46 ـ 25

     مهدی‌زاده، علی‌رضا،1394، مقایسه تطبیقی نگاره معراج در خمسه نظامی و فال نامه تهماسمبی، جلوه هنر، شماره 14، صص 16 ـ 5

     ولش، گری،1375، نگارگری نسح خطی در ایران، ترجمه محمد طریقتی، فصلنامه هنر، شماره 30، صص118

     نصربن مزاحم، 1404 ق، وقعه صفین، قم، مکتبه آیه الله مرعشی نجفی

     نوایی، عبدالحسین، عباسقلی، غفاری فرد، 1389، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفوی، تهران، انتشارات سمت

     

    1. Shapur Shahbazi, "FLAGS i. Of Persia,"Encyclopædia Iranica, X/1, pp. 12-27, available

    online at http://www.iranicaonline.org/articles/flags-i (accessed on 31 January 2012).

     Welch.S.G.(1985).The falnameh of shah Tamasbp,in Theasures of Islam,edited by:Toby

     W.H. Va;entine, (1911) Modern Copper Coins of the Muhammadan States of Turkey, Persia, Egypt, Afghanistan, Morocco, Tripoli, Tunis, etc., London, Spink & Son.