مطالعه نقشمایه درفش‌های موجود در شاهنامه شاه‌طهماسبی بر مبنای ابزارهای تحلیلی رویکرد نشانه‌شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد هنراسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استادیار دانشکده حفاظت آثار فرهنگی (کاربردی)،دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2020.4669.2281

چکیده

درفش، به دلیل ارتباط و نسبت با باورهای ملی، مذهبی و اسطوره‌ای دارای فرم‌ها و نقشمایه‌های متعددی است که می‌تواند به عنوان عامل شناسایی هویت و طرز تفکر یک ملت و دوره خاص عمل نماید. در این میان، نسخه‌های کتاب آرایی شده از شاهنامه فردوسی به دلیل ماهیت حماسی و ملی، در حوزه مطالعاتی نقوش، فرم‌ و رنگ‌های بکار رفته در درفش‌های ایرانی منبعی ارزشمند محسوب می‌شوند. شاهنامه شاه‌طهماسبی نیز به عنوان یکی از شاهکارهای نگارگری ایران، دارای فاخرترین نگاره‌های دوره صفوی بوده و نقش‌های متعدد و متنوعی از درفش‌های ایرانی در نگاره‌های آن موجود می‌باشد که می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققان قرار دهد. اهداف این پژوهش شناسایی همه درفش‌های موجود در شاهنامه شاه‌طهماسبی و بررسی نقوش بکار رفته در آنها با رویکرد نشانه شناسی می‌باشد که میزان ارتباط آنها را با حکومت شیعی صفوی و متن شاه نامه مورد بررسی قرار دهد. دو پرسش اساسی پژوهش حاضر بدین صورت است که: 1- درفش‌های موجود در شاهنامه شاه‌طهماسبی از لحاظ نقوش دارای چه مفاهیم نمادشناسی می‌باشند؟ 2- میزان ارتباط درفش‌های نگاره‌های شاهنامه طهماسبی با متن شاهنامه و همچنین با دستگاه حکومت شیعی صفوی چگونه است؟ حال این پژوهش در نظر دارد به روش توصیفی– تحلیلی و با رویکرد نمادشناسی و با استفاده از مطالعات کتابخانه‌ای، نقشمایه درفش‌های موجود در شاهنامه طهماسبی را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهد. براساس این مطالعه مشخص گردید که نقوش موجود در درفش‌های شاهنامه طهماسبی به چهار دسته: نقوش گیاهی(شامل نقوش ختایی و اسلیمی)، حیوانی( شامل: نقوش اژدها، سیمرغ، شیر، روباه و مرغابی)  و کتیبه‌ای تقسیم‌بندی می‌شوند که همه آنها با مفاهیم اعتقادی شیعی دوره صفوی هم‌خوانی دارند. همچنین براساس این مطالعه مشخص گردید که نقشمایه برخی درفش های موجود در نگاره شاهنامه طهماسبی، با متن های موجود در شاهنامه نیز دارای ارتباط می باشد و به گونه ای هنرمند بصری سازی متون شاهنامه را در شیوه کار خود رعایت کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Studying the Motifs of the Flags in Shahnameh Tahmasebi based on Semiotic Approach

نویسندگان [English]

  • shiva kashani ilkhchi 1
  • Mehdi Kazempour 2
1 MA Student in Islamic Art, Tabriz Islamic Art University, Tabriz City, Iran.
2 PH. D, Assistance Professor, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran.
چکیده [English]

Due to its connection with national, religious and mythological beliefs, flag (Derafsh) has many forms and patterns that can act as a factor in identifying the identity and way of thinking of a particular nation and period. Among these, the manuscripts of Ferdowsi's Shahnameh, due to their epic and national nature, are valuable sources in the field of study of patterns, forms and colors used in Iranian flags. Shahnameh Tahmasebi, as one of the masterpieces of Iranian painting, has the most magnificent paintings of the Safavid period and there are numerous and varied maps of Iranian flags in its paintings that can provide valuable information to researchers. The two main questions of the present study are: What are the symbolic meanings of the flags depicted in the Shahnameh Tahmasebi in terms of motifs? What is the degree of connection between the Shahnameh Tahmasebi and its text as well as the Safavid Shiite government? Now, this research intends to study and examine the motifs of the flags in Shahnameh Tahmasebi in a descriptive-analytical way and with a symbolic approach, using library studies. Among the 258 illustrations in Shahnameh Tahmasebi, 64 of which represent the total of 165 motifs of flags. Based on this study, it was concluded that the motifs in the Shahnameh Tahmasebi are divided into categories of plant motifs (including Khatai and arabesque motifs), animal motifs (including dragon motifs, Simorgh, lion, fox and duck), and inscriptions, all of which are in line with the Shiite doctrinal concepts of the Safavid period. Also, based on this study, it was found out that the motifs of some of the flags in Shahnameh Tahmasebi are related to the texts in the Shahnameh, and in a way, the artist has visualized the texts of the Shahnameh in his work. The motifs most in line with the text include several examples of animal motifs, while inscriptions mostly serve the religion of the time. The flag was one of the most important and the oldest symbols of government and was mostly used in wars to establish order, and to create excitement and stability. The flags of each nation, in accordance with their beliefs and ideas, have a specific form, role, color and gender, and have been a symbol of the culture and national identity of that nation. Accordingly, the images and maps on the flags include a set of symbolic signs and symbols that can be studied to examine the beliefs and convictions of a community. Meanwhile, Iran with its long history, due to the formation of governments with different beliefs during different periods has different types of flags, all of which are outside the scope of this study. Therefore, in this article, only the flags that are preserved in the drawings of Shahnameh Tahmasebi will be studied. It should be noted that in the Safavid period, the revival of national characters and religious tendencies, also led to the development of art and industry. Therefore, religious and national symbolic concepts are more prominent in works of art. The society in the Safavid period centered on the intellectual principles of the king and the holy man, whose rulers were considered the king and the holy man who received the kingship from Jamshid and the holiness from Imam Ali (AS). Thus, the art of this period is full of symbolic motifs related to national and religious concepts. Shahnameh Tahmasebi, which is one of the masterpieces of Iranian painting in the early Safavid period, is illustrated in this political, social and cultural context, and its drawings contain many of these symbolic concepts. The illustrations in this book represent the theme of flags with various designs and colors that are a reflection of the culture and beliefs of this period, and can be used as important references in the field of study of flags of this period. Since these flags have been used in each of the scenes and events with a variety of colors and patterns, they have the quality to be studied in their original context. The purpose of this study is to identify all the flags in Shahnameh Tahmasebi, and to study the motifs used in them with a semiotic approach that examines their relationship with the Safavid Shiite government as well as the text of Shahnameh. Considering the importance of the flags which are depicted in Shahnameh Tahmasebi, and the limited studies that have been carried out on them and related to the selected images, conducting a more extensive research on them seems necessary. Since, as mentioned earlier in the text, the flag is a specific symbol of a particular nation or land, the depiction of which is rooted in the national, religious and political beliefs of that nation or land in a particular period of time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh Tahmasebi
  • Shiism
  • Persian Painting
  • Flag Motif
  • Semiotics
شاهنامه شاه‌طهماسبی. ۱۳۹۲. تهران: متن.
احمدی پیام، رضوان، 1393، بررسی نقوش پرچم در نگاره‌های شاهنامه طهماسبی و بایسنقری، فصل‌نامه پژوهش هنر،شماره 5، 45-52.
اسماعیلی، صغری، 1385، پژوهشی در سکه و مهرهای شاهان صفوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده زبان و گویش.
آژند،یعقوب، 1389، نگارگری ایران، جلد2،تهران، سازمان مطالعات و مرکز تحقیق و علوم انسانی.
بروکهارت، تیتوس، 1386، مبانی هنر اسلامی، مترجم امیر نصری، تهران، حقیقت.
بلر، شیلا و جاناتان بلوم، 1387، «هنر و معماری اسلامی»، مترجم یعقوب آژند، ج2، تهران، سازمان مطالعات و تدوین و مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
بهار،مهرداد،1362، پژوهشی در اساطیرایران، تهران، طوس.
  تناولی، پرویز و سیروس پرهام، ،1356، قالیچه های شیری فارس، تهران، سازمان جشن هنر.
تنهایی، انیس، 1387، تزیینات کتیبه‌ای بقعه شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان، دو فصل نامه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، شماره 8.
ثواقب،جهانبخش؛ شهیدانی، شهاب و امرایی، سیاوش ، 1395، روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی بر روی سکه‌های دوره صفوی، دو فصل نامه علمی- پژوهشی تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، شماره 12، 63-111 .
چنگیز، سحر، و رضالو ، رضا ، 1390، ارزیابی نمادین نقوش جانوری سفال نیشابور(قرن سوم و چهارم هجری قمری)، نشریه هنر‌های زیبا- هنر‌های تجسمی، شماره47، 147- 174.
حسنی کلهری، شهلا، بی تا، تحلیل مردم شناختی درفش در ایرانیان باستان بر اساس متن شاهنامه فردوسی، اولین همایش بین المللی نوآوری و تحقیق در هنر و علوم انسانی.
خیر اندیش، رسول و شایان، سیاوش، 1375، ریشه‌یابی نام و پرچم کشورها، تهران، مؤسسه مطالعات ملی.
رحیمی، امین؛ موسوی، سیده زهرا و مروارید، مهرداد، 1393، نماد جانوری نفس در متون عرفانی با تکیه بر آثار سنایی، عطار و مولوی، نشریه متن پژوهی ادبی،  شماره62.
رستگارفسائی، منصور، 1379، اژدها در اساطیر ایران، تهران، طوس.
رضوان قهرخی، مریم، 1393، سیر تاریخی استفاده از پرچم در ایران؛ از دوره اسلامی تا دوران معاصر، فصل‌نامه علمی، آموزشی پژوهشی، شماره 5، 115-122.
سجودی، فرزان،1382، نشانه شناسی کاربردی، تهران، قصه.
سلطانی گرد فرامرزی، علی، 1372، سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران، تهران، مبتکران.
شادقزوینی، پریسا، 1393، بررسی اصول مبانی هنرهای سنتی ایران؛ نگاهی به کتاب هفت اصل تزیینی هنر ایران، فصل نامه نقد کتاب هنر، شماره 3و4، 41- 59.
شاطری، میترا، 1395، تاًملی بر کارکردشناسی درفش‌های دوره صفوی. فصل‌نامه پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 11، 163- 176.
شرفخواه، مژده، محمودی، فتانه ، 1397، خوانش نگاره نبرد بهرام و اژد ها بر اساس نقد آیکونولوژی، پنجمین همایش متن پژوهی ادبی.
شمیلی، فرنوش، فرید گلسفیدی، امیر و غفوری‌فر، فاطمه، 1396، مقاله «مطالعه ویژگی های بصری حاکم در کتیبه های پرچم های مصور شده شاهنامه شاه‌طهماسب با تأکید بر مضامین عناصر نوشتاری کتیبه پرچم ها». مطالعات فرهنگ و هنر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی آسیا، شماره 2، 50-90.
صبا )اسفندیار کوه نور(، منتخب ، 1383، دائره المعارف هنرهای سنتی ایران، ج2، تهران، نور حکمت.
  صدرایی، رقیه، 1395، بررسی و تحلیل نقش جلوه سیمرغ در آینه متون عرفانی با تکیه بر منطق‌الطیر عطار و مثنوی مولانا، فصل‌نامه تخصصی تحلیل و نقد ستون زبان و ادبیات فارسی، شماره 26، 179- 199.
  صرافی، محمدرضا، 1386، نماد پرندگان در مثنوی، فصلنامه پژوهش های ادبی، سال 5، شماره 18، 76-54.
 صلواتی، مرجان، 1387، نمادشناسی بیرق ایرانیان باستان تا آغاز دوره صفوی. فصل‌نامه تخصصی هنرهای تجسمی نقشمایه. س اول، شماره اول.
صمصام، حمید،1385، تحلیل موضوعی داستان حدود معرفت آدمی (فیل) در مثنوی معنوی. فصل‌ نامه تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، شماره 10: 98-112.
  طاهری. صدرالدین، 1391، کهن الگوی شیر در ایران، میانرودان و مصر باستان، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 49: 93-83.
  عبداله، زهرا و شایسته‌فر، مهناز ، 1392، نقش و نماد اژدها در نگارگری ایرانی. پیکره دوفصل نامه دانشکده شوشتر؛ دانشگاه شهید چمران اهواز، شماره 4: 58-43.
عبدالهی،منیژه، 1381، فرهنگ‌نامه جانوران در ادب فارسی (بر پایه واژه شناسی، اساطیر، باورها، زیباشناسی و ....). پژوهنده.
 غفاری، علی رضا و محمد منصور فلامکی، 1395، بازتاب نظریه‌های نشانه شناسی در خوانش معماری و شهر. فصلنامه مدیریت شهری، شماره 45، 350- 349.
فلامکی، محمد منصور،1391، اصل‌ها و خوانش معماری ایرانی، تهران: فضا.
کزازی، میر جلال الدین، 1385، نامه باستان، ویرایش و گزارش شاه‌نامه فردوسی، جلد پنجم، تهران: سمت
کسروی تبریزی، احمد، 1356، تاریخچه شیر و خورشید، چاپ رشدیه.
  کمندلو، حسین و احمدپناه، سید ابوتراب، بی تا، بررسی و ریشه‌یابی نقش مایه سیمرغ شکارگر در فرش‌های عصر صفویه(با تاکید بر پاره فرش مجموعه بارون هاتونی)، نخستین همایش بین المللی هنر و صناعات در فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی با تاکید بر هنرهای رو به فراموشی.
  کوپر، جی.سی، 1386، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمه ملیحه کرباسیان، تهران، نشر نو.
کوه نور، اسفندیار،1384، دایره المعارف هنرهای سنتی ایران. تصحیح حمیدرضا معینی و فریدالدین معینی، تهران، نور حکمت.
نجارپور جباری، صمد و جاوری، نگین، بی‌تا، مفاهیم نقش مایه‌های جانوری در کاشی‌های کاخ هشت‌بهشت اصفهان با رویکردد اسطوره شناسی، کنفرانس پژوهش‌های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران.
واحد دوست، مهوش، 1387، نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه فردوسی، تهران، سروش.
هادی منش، ابوالفضل، 1383، پرچم و پرچمداری از جاهلیت تا عاشورا، مجله مبلغان، شماره 63، 115- 122.
یاحقی، محمدجعفر، 1375، فرهنگ اساطیر، تهران، سروش
یاحقی، محمدجعفر،1386، فرهنگ و اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.
  یوهانسون، داینس و اریک لارسن، 2002، مقدمه‌ای در نشانه شناسی، لندن، انتشارات د.ل. ژولی و جی.