بررسی مفهوم چندصدایی و گفتگومندی میخائیل باختین در نگاره‌های رضا عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس

2 دانشیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس.

10.22070/negareh.2020.5267.2440

چکیده

رضا عباسی، نگارگر مطرح مکتب نقاشی اصفهان، از معدود نگارگران ایرانی است که در حالیکه به‌عنوان «نقاش مردمی» به جامعه و مردم عادی توجه دارد به‌عنوان «نقاش درباری» در دربار صفوی تصویرگر سفارشات درباری و پیکره شاهان و اشراف است. از سوی دیگر میخائیل باختین، نظریه‌پرداز روس قرن بیستم، ایده «متون چندصدا و گفتگومند» را در مقابل «متون تک‌صدا» ارائه کرد. در نظر باختین متون چندصدا و گفتگومند غالباً در شرایط استبداد و خفقان گفتگو در جامعه به‌جهت نقد واقعیت استبدادگونه، تمامیت‌خواه و تک‌صدا که مسبّب نابودی گفتگو در جامعه شده است خلق می‌شوند تا به‌طور موقت چنین تضادهای اجتماعی و طبقاتی را به‌حالت تعلیق درآورد. احتمال می‌رود در برخی از آثار رضا عباسی شاهد فضای تعاملی، چندصدا و گفتگومند باشیم که برای نخستین‌بار در سنت نقاشی ایرانی ظهور می‌یابد. ازاین‌رو موضوع این پژوهش بررسی مفهوم چندصدایی و گفتگومندی میخائیل باختین در آثار رضا عباسی است و هدف از آن شناخت قابلیت‌های نگارگری ایرانی در تطابق‌پذیری و تفسیر براساس نظریه‌ها و مفاهیم فلسفی معاصر است. سؤالات تحقیق عبارتند از: 1. چندصدایی و گفتگومندی در آثار رضا عباسی چگونه است؟؛ 2. اوضاع اجتماعی عصر صفوی چگونه بر ماهیت چندصدایی و گفتگویی آثار رضا عباسی تأثیر گذاشت؟؛ 3. هدف رضا عباسی از ارائه تصاویر چندصدایی و گفتگومند چیست؟ با توجه به‌اینکه تاکنون آثار رضا عباسی با این دیدگاه نظری مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است، لذا پژوهش در این زمینه ضروری می‌نماید. این پژوهش به‌لحاظ هدف در زمره پژوهش‌های توسعه‌ای قرار دارد و براساس ماهیت و روش، توصیفی–تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات به‌شیوه اسنادی (کتابخانه‌ای) و با استفاده از ابزار فیش است. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات کیفی و با رویکرد ایده چندصدایی و گفتگومندی میخائیل باختین است.
این پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین ویژگی چندصدایی و گفتگومندی در آثار رضا عباسی تضاد و دوگانگی است که در قالب حضور همزمان پیکره‌های عامه با پیکره‌های درباری و اشراف ظهور می‌کند. از آن‌جا که از میان پیکره‌های عامه، دراویش، شیوخ و کُتّاب به‌عنوان شخصیت‌های ثابت و پایدار نگاره‌ها حضور دارند و سبب ایجاد فضای تعاملی و گفتگویی در نگاره‌ها می‌شوند، این پیکره‌ها در ارتباط با پیکره‌های درباری ممکن است چهار نقش «نظاره‌گر»، «پیر و مرید»، «راوی» و «مغازله‌گر» داشته باشند. مهم‌ترین تأثیری که شرایط اجتماعی عصر صفوی بر رضا عباسی گذاشت، ترک یکباره دربار شاه عباس و پیوستن او به مردم عامی و کوچه و بازار بود. افرادی که یا در جامعه عصر صفوی جایگاه اجتماعی خاص و مهمی نداشتند یا اینکه که به‌سبب شرایط و اوضاع اجتماعی و سیاسی کاملاً مطرود و منفور شمرده شده بودند. این گروه‌های اجتماعی در لایه‌های مخفی‌تر جامعه زیست می‌کردند و صدای آن‌ها جزء صداهای مسلط و غالب در گفتمان رایج و رسمی جامعه عصر صفوی نبود. ازاین‌رو می‌توان گفت که دوره‌های زمانی فعالیت هنری رضا عباسی، که متأثر از شرایط اجتماعی دوران اوست، می‌تواند بر ماهیت گفتگومندی و چندصدایی آثار او نیز تأثیرگذار باشد. تعداد آثار گفتگومند و چندصدایی رضا عباسی در دوره سوم نسبت به دوره اول و دوم او بیشتر است، بعد از آن بیشترین تعداد تصاویر گفتگومند مربوط به دوره زمانی اول فعالیت هنری اوست و تعداد تصاویر در دوره دوم یعنی دوره کناره‌گیری او از دربار در کم‌ترین حد ممکن(0 %) است. هدف رضا عباسی از خلق این‌دست از تصاویر، بیان ضدیت با حکومت و قدرت مسلط بوده است که عرصه نبردی میان نیروهای مرکزگرا یا تک‌گویانه در قالب پیکره‌های درباری با نیروهای مرکزگریز یا چندگویه در قالب پیکره‌های درویشی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Study of Mikhail Bakhtin's Concept of Polyphony and Dialogism in Reza Abbasi's Paintings

نویسندگان [English]

  • fatemeh shahkolahi 1
  • Asghar Fahimifar 2
1 The student of Ph‌D. in Art research, Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture
2 Associate Professor, Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture.
چکیده [English]

Reza Abbasi, a prominent painter of the Isfahan painting school, is one of the few Persian painters who attends to the general public and society as a "public painter" and illustrates court orders and figures of kings and nobles as a "court painter" in the Safavid court at the same time. This change in the tradition of Persian painting at the end of the tenth and the eleventh centuries AH, for the first time, enabled Persian painting to have the same and equal reflection of different social voices. Until then, due to the dominant presence of the upper class in the paintings, monophony and social centralism in Persian painting was common and obvious.
On the other hand, Mikhail Bakhtin, a twentieth-century Russian theorist, proposed the idea of “Dialogism and Polyphonic texts” as opposed to “Monophonic texts”. According to Mikhail Bakhtin’s theory, dialogism and polyphonic texts are often created in the context of authoritarianism and suffocation in society in order to critique the authoritarian, totalitarian and monolithic reality that has caused the destruction of dialogue in society to temporarily suspend such social and class conflicts. Thus, in some works of Reza Abbasi, it is possible to see the interactive, polyphonic and dialogic atmosphere that appears in the tradition of the Persian painting for the first time. Therefore, it is necessary to study the works of Reza Abbasi from this perspective, which has not been done so far. The subject of this study is to investigate the polyphony and dialogism concept of the Mikhail Bakhtin's theory in Reza Abbasi's paintings, and the aim is to identify Persian painting's capability to be adapted and interpreted based on contemporary philosophical theories and concepts. Research questions are: 1. What is the polyphony and dialogism in the works of Reza Abbasi? 2. How did the social situation of the Safavid era affect the nature of polyphony and dialogue of Reza Abbasi's works? 3. What is the purpose of Reza Abbasi in presenting polyphonic and conversational images? According to the aim, this research is a developmental one, and based on essence and methodology, is descriptive-analytical. The method of data collection is documentary (library based). The method of data analysis is qualitative with the approach of polyphonic and dialogic texts in the theory of Mikhail Bakhtin. Considering what Mikhail Bakhtin offers in describing polyphonic and dialogic texts, we can consider the number of these images in the total works of Reza Abbasi to be approximately equal to 15 paintings. Therefore, the statistical population of this study is 15 images by Reza Abbasi, which is in harmony with the concepts of polyphonic and dialogic texts in Mikhail Bakhtin's views. Due to the small statistical population, the total statistical population is considered as a sample community.
This research shows that the most important polyphonic and dialogic feature of Reza Abbasi's works is the contradiction and duality that emerges in the structure of the simultaneous public and courtier figures. The untimely and sudden departure of the court of Shah Abbas I in 1011 AH / 1606 AD, and joining to the common people, is the most important effect that the social conditions of the Safavid era had on Reza Abbasi. According to the three great historians of the Safavid era, Munshi Qomi, Iskandar Beyk Turkman and Valeh Isfahani, this group of people either did not have a special and important social position in the Safavid era society or were completely rejected due to social and political conditions. They were hated. These social groups lived in the more hidden layers of society and their voices were not the dominant voices in the common and official discourse of Safavid society. In other words, the time periods of Reza Abbasi's artistic activity, which are influenced by the social conditions of his time, can also affect the polyphonic nature of his works. The number of polyphonic works of Reza Abbasi in the third period of his activity is more than his first and second periods and is equal to 80%. After that, the highest number of polyphonic images is related to the first period of his artistic activity (20%), and the number of images in the second period is as low as possible (0%).
Reza Abbasi's goal in creating polyphonic images and juxtaposing court figures with public figures has been to express opposition to the government and the dominant power. In this way, he uses discourses outside the dominant language to critique the structure of the hierarchy and the dominant power. Just as Bakhtin considers polyphonic texts as a sign of suffocation in society and considers the time of the emergence of such works in authoritarian, monolithic and totalitarian conditions, artists such as Reza Abbasi seek to create a dialogue and interactive structure by creating their works, and temporarily suspend this class and social supremacy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Painting
  • Reza Abbasi
  • Safavid Era
  • Polyphony
  • Mikhail Bakhtin
آژند، یعقوب. 1385. مکتب نگارکری اصفهان. تهران: فرهنگستان هنر.
اسکویی، نرگس. 1396. «مؤلفه‌های کارناوال باختین در رمان نگران نباش»، نشریه پژوهش‌نامه نقد ادبی و بلاغت، (6)، 1: 141-157.
افتخاری یکتا، شراره و نصری، امیر. 1395. «نمود بدن گروتسک در نقاشی‌های محمد سیاه‌قلم بر مبنای اندیشه میخائیل باختین»، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، (3)، 21: 21-30.
آفرین، فریده. 1396. «تحلیل وجوه فرهنگ عامه در نقاشی‌های حسینعلی ذابحی»، نشریه باغ نظر، (59)، 15: 71-82.
باختین، میخائیل. 1391. تخیل مکالمه‌ای: جستارهایی درباره رمان. ترجمه رؤیا پورآذر، تهران: نی.
بهاری، عبادالله. 1385. «رضا عباسی»، مجموعه مقالات نگارگری مکتب اصفهان، به کوشش انتشارات فرهنگستان هنر، تهران: فرهنگستان هنر.
بیگ ترکمان، اسکندر. 1382. تاریخ عالم آرای عباسی. به‌تصحیح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین. 1390. نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.
پنجه‌باشی، الهه. 1397. «بررسی بازتعریف گفتگومندی در آرا میخائیل باختین با نقاشی‌های فتحعلی شاه در دوره اول قاجار»، نشریه پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، (2)، 7: 135-151.
پوینده، محمدجعفر. 1377. درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات، تهران: انتشارات نقش جهان.
تودوروف، تزوتان. 1377. منطق گفتگویی میخائیل باختین. ترجمه داریوش کریمی، تهران: مرکز.
جوانی، اصغر. 1385. مجموعه مقالات نگارگری مکتب اصفهان، «دوران‌شناسی آثار طراحی و نقاشی رضا عباسی»، تهران: فرهنگستان هنر.
_______ . 1385ب. بنیان‌های مکتب نقاشی اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر.
چیت‌سازیان، امیرحسین و فاضل، آیین. 1391. «رویکردی جامعه‌شناختی بر زندگی رضا عباسی(با بررسی برخی تک‌نگاره‌ها)»، نشریه نگره، (24)، 7: 37-49.
حسینی، مهدی، محرم‌زاده، ناتاشا. 1393. «بررسی نگاره وقتی خلیفه با جعفر صحبت می‌دارد از مجموعه هزار و یکشب مصور صنیع‌الملک با رویکرد چند صدایی باختین»، نشریه نگارینه هنر اسلامی، (2)، 1: 25-38.
عرب‌زاده، جمال، موسوی اقدم، کامبیز و افتخاری یکتا، شراره. 1394. «تحلیل نقاشی‌های پیتر بروگل براساس اندیشه میخائیل باختین»، نشریه کیمیای هنر، (14)، 4: 31-43.
عطاریانی، میمنت و نجف‌زاده، مهدی. 1397. «واکاوی مفهوم کارناوالیسم در آرای باختین و بررسی امکان مقاومت در زبان عامیانه»، نشریه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، (10)، 55: 135-156.
فریزر، جیمز جورج. 1382. شاخه زرین. ترجمه کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.
قمی، قاضی احمد. 1366. گلستان هنر. به‌تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: کتابخانه منوچهری.
کنبی، شیلا. 1389. رضا عباسی: اصلاح‌گر سرکش. ترجمه یعقوب آژند، تهران: فرهنگستان هنر.
_______ . ۱۳۸۶ . عصر طلایی هنر ایران، ترجمه حسن افشار، تهران: مرکز.
مصباح، گیتی، رهبرنیا، زهرا. 1390. «پیوستار زمانی-مکانی باختین در هنر تعاملی جدید(بررسی تطبیقی دو نمونه فرهنگی)»، نشریه مطالعات تطبیقی هنر، (1)، 1: 1-15.
نامورمطلق، بهمن. 1394. درآمدی بر بینامتنیت(نظریه‌ها و کاربردها)، تهران: سخن.
______________. 1387. «باختین، گفتگومندی و چندصدایی: مطالعه پیشابینامتنیت باختینی»، نشریه پژوهشنامه علوم انسانی، (2)، 57: 397-414.
واله اصفهانی، محمدیوسف. 1372. خلدبرین(ایران در روزگار صفویان)، به کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
Bahari, E. 1997. Bihzad, Master of Persian Painting, Foreward by Annemarie Schimmel, London: I.B. Tauris Coltd Victoria House.
Bakhtin, M. 1975. Esthetique et theorie du roman, Paris: Gallimard.
Ducrot, O. 1984. Le dire et le dit, Paris: Minuit.
Gignoux, A. C., 2005. Initiation a l intertextualite. Paris: Ellipses.