ویژگی‌های بصری تذهیب قرآن‌های مجموعه شیخ احمد جامی(مطالعه پنج اثر از ادوار سلجوقی تا قاجار)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد هنر اسلامی، موسسه آموزش عالی فردوس، شهر مشهد، استان خراسان

2 دانشیار گروه صنایع دستی، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر، شهر تهران، استان تهران

10.22070/negareh.2020.5417.2486

چکیده

گنجینه مصاحف محفوظ در مجموعه شیخ احمد جامی در شهرستان تربت‌جام تا کنون معرفی و مورد مطالعه واقع نشده است. تعداد41 نسخه قرآنی در مجموعه‌ی تاریخی - آرامگاهی شیخ احمد جام از دوره سلجوقی تا دوره قاجار وجود دارد که از این تعداد، ۷ نسخه دارای ترجمه‌ی فارسی هستند و ۸ نسخه نیز به صورت سی‌پاره موجود هستند و در اتاق‌های کوچک گنبدخانه مجموعه نگهداری می‌شوند.غنای خوشنویسی و تذهیب این نُسخ در کتابت، ترکیب‌بندی صفحات، خوشنویسی، تزیینات، نشان‌ها، صفحات وقف‌نامه، اوراق افتتاح و اختتام، قابل تامل و مطالعه است. هدف، توصیف و تحلیل بصری تزیینات پنج قرآن منتخب از مجموعه مذکور در دوران سلجوی تا قاجار است. بنابراین 1- ترکیب‌بندی قرآن‌های خطی منتخب سده‌ی ۶ تا ۱۴ هجری، وقفی آرامگاه شیخ جام چیست؟ 2- ویژگی‌های بصریِ کتاب‌آرایی قرآن‌های منتخب این مخزن، از نوع خط و خوشنویسی، صفحه‌آرایی، تزیینات و تذهیب و نشان‌ها چیست؟ روش تحقیق توصیفی و تحلیلی بوده و روش جمع‌آوری اطلاعات، اسنادی و کتابخانه‌ای و به ویژه بر برداشت‌‌های میدانی شامل عکاسی و مصاحبه استوار است. جامعه‌ی آماری شامل تعداد چهل و یک مصحف از دوران سلجوقی تا قاجار است. نمونه‌گیری هدفمند است و از نمونه‌های بارز از هر دوره، یک عدد مصحف جهت مطالعه، انتخاب شده است. یافته‌ها نشان داد که آرایه‌ها شامل جدول‌اندازی، سرسوره، شمسه و شرفه، ترصیع و نشان آیات، خمس و عشر است و قلم‌های مورد استفاده نیز تنوع جالب توجهی دارد. جدول‌اندازی در قرآن‌های دوره سلجوقی و ایلخانی نسبت به ادوار بعدی کمتر مورد توجه بوده ولی سرسوره‌ها پرکارتر با رنگ غالب طلایی است، در حالیکه سرسوره‌ها در قرآن‌های ادوار تیموری، صفوی و قاجار با لاجورد آراسته شده است. شمسه‌ها و شرفه‌ها در قرآن‌های ایلخانی به بعد، رواج بیشتری یافته و نشان‌های آیات، خمس و عشر در دوران ایلخانی و تیموری، پرکار و ظریف تصویر شده است. بررسی کتابت قرآن از قلم‌های کوفی تزیینی و ثلث برای سرسوره‌ها و قلم‌های ثلث و ریحان در متن قرآن تا عصر صفوی کاربرد داشته و از آن به بعد قلم نسخ مورد استقبال واقع شد. ترجمه‌ی آیات در ابتدا به نسخ و در عصر قاجار با نستعلیق کتابت شده است. شناسنامه مصاحف بازخوانی و بازشناسی شد و نوع قلم و تزیینات، نیز در تعدادی، دوره تاریخی مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Visual Features of Gilding of Qurans of the Collection of Sheikh Ahmad Jami (Study of Five Qurans from the Seljuk to the Qajar Periods)

نویسندگان [English]

  • rosa nikzat 1
  • alireza sheikhi 2
1 FERDOWS INSTITUTE OF HIGHER EDUCATION
2 Handicrafts, Applied Art Faculty, University if Art. Tehran
چکیده [English]

The repository of the codices preserved in Sheikh Ahmad-e Jami Mausoleum Complex in Torbat-e Jam County have yet neither been introduced nor studied. The objective of the present work is to describe and conduct a visual analysis of the ornamentations of five different Qurans selected from the aforementioned compilation from the Seljuk era to the Qajar era. The region of Jam, due to the spiritual presence of Sheikh Ahmad-e Jami, has constantly been considered of an enormously elevated status by the contemporaneous rulers in comparison to other states and counties of Khurasan. Buildings were constructed to commemorate and mark the resting place of Sheikh Ahmad-e Jami, and thus Sheikh Ahmad-e Jami Mausoleum Complex expanded through time to reach its present glory and magnificence. It was deemed as a necessity to conduct this research in order to introduce the valueless Quranic manuscripts and further elaborate on the masterpieces which were kept in the collection of Sheikh Ahmad-e Jami Mausoleum Complex, as well as to understand the course of the developments of the ornamental elements and to provide a visual aesthetic analysis of these Quranic manuscripts from the Seljuk to the Qajar era. Ergo, one may come to propose the following questions. Firstly, what are book design, ornamental elements, and scripts which had been utilized in these Qurans throughout the period of the 6th to 14th century AH? And, secondly, what are the points of similarity and difference between the arrays?
The research method was per se descriptive and analytical. And, the methods of data collection included library research as well as documentary-based research, especially focusing upon representations of field study such as interview and photography. Statistical population of this research includes forty-one codices ranging from the Seljuk era to the Qajar era. The sampling in this case is of purposeful kind; and, from amongst the prime samples and instances of each era, one codex has been selected to be under scrutiny and study.
The findings of the present work have shown that ornamentations and arrays of the foretold Qurans have been elucidated and demonstrated in the form of tabulation, heading of Surah, ornamental loop (Shamseh[1]), cornice (Sharafeh[2]), gilding, interlinear gilding, symbol of the division of verse[3], symbol of ten verses (Ashar) and symbol of five verses (Khams). The scripts which had been used do also have an intriguing variety and diversity with regard to their position and status. Seljuk and Il-khanate Qurans have been without tabulation, and during the next eras, they had been tabulated with yellow, black and eventually azure colors. In the initial periods, the heading of Surah was tangled and its main color was gold; whilst in the next periods, the ornamentations became more organized and the main color turned into azure. In the Seljuk era, the heading of Surah was written in golden Muharrar[4] script; and, in the upcoming Qurans, it turned into Venetian ceruse, and then was based upon gilding. From Qurans that belonged to the Il-khanate era onwards, ornamental loops and cornices were more represented, getting gold-covered more coherently and consistently in the Safavid era as well as the Qajar era.
Ornamental techniques, gilding, and crenulation are more applicable compared to interlinear gilding and Girih tiles. Symbol of division of verse, symbol of the ten verses (Ashar) and symbol of five verses (Khams) have had significant simplicity in Qurans of the Seljuk, Safavid and the Qajar eras, whilst these very symbols have been depicted more delicately and intricately in Qurans of the Il-khanate and the Timurid eras. Ornamental Kufic and Thuluth scripts for heading of Surah, and Rehyan and Thuluth scripts for the body of Quran were applicable and practical until the Safavid era; and, from then on, Naskh script became more prevalent. The translation of verses was initially written in Naskh script and then turned into Nastaʿlīq script as in the Qajar era. Catalogues and/or identifications of most of the codices have been reviewed and recognized by the authors; moreover, multifarious problems with regard to the type of the script, ornamentation and the historical period of the Qurans have as well been revised, reformed and recovered.
 
[1] The Persian/Arabic version is شمسه
[2] The Persian/Arabic version is شرفه
[3] Originally known as Āyah the Persian/Arabic version of which is آیه
[4] The Persian/Arabic version is محرر

کلیدواژه‌ها [English]

  • Torbat-e Jam
  • Sheikh Ahmad-e Jami Mausoleum Complex
  • Quran
  • Decorations
اتینگهاوزن، ریچارد و الگ گرابر، ترجمه یعقوب آژند، (۱۳۹۳)، هنر و معماری اسلامی 1، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران)، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
بختیاری، سعید (۱۳۸۳ (، اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: موسسه جغرافیایی و کاتوگرافی گیتاشناسی.
بلر، شیلا و جاناتان بلوم(1391). هنر و معماری اسلامی 2، ترجمه یعقوب آژند، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی و فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
پوپ، آرتور آپهام و فیلیس اکرمن(۱۳۸۷)، سیری در هنر ایران، از دوران پیش از تاریخ تا به امروز، جلد پنجم، نقاشی و کتاب آرایی و پارچه بافی، تهران، علمی و فرهنگی.
پنجه باشی، الهه (1391)، مطالعه و بررسی نسخه‌های خطی قرآن به کتابت بانوان قاجار، فصلنامه علمی‌-‌پژوهشی نگره، شماره ۲۴، ص ۵-۱۴.
چارئی، عبدالرضا و حسنعلی پورمند (۱۳۹۴)، تجلی خط محقق بر خطوط ریحان و ثلث در کتابت قرآن کریم، فصلنامه علمی‌-‌پژوهشی نگره، شماره ۳۹، ص ۴- ۱۶.
حیاتی، جلیل (۱۳۹۰)، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد، بررسی فرم و رنگ در لباس مردم تربت جام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز، دانشکده هنر و معماری.
دلشادی سلجوقی، وحید (1395)، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد، بررسی نقاط ضعف و قوت طرح جامع تربت جام، دانشگاه مازندران، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.
دیماند، موریس اسون(1365). راهنمای صنایع اسلامی، ترجمه عبدالله فریار، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رهنورد، زهرا (1386) . تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: کتاب آرایی، تهران: مرکز تحقیق و توسعه‌ی علوم انسانی (سمت).
زکی، محمدحسن(1388). هنر ایران در روزگار اسلامی، ترجمه محمدابراهیم اقلیدی تهران، نشر صدای معاصر.
شایسته فر، مهناز (1388)، خط و تذهیب قرآن بزرگ باغ موزه‌ی چهل ستون اصفهان، مجله کتاب ماه هنر، شماره ۱۲۹، ص ۷۲-۷۸.
شفیعی، ندا و محسن مراثی (۱۳۹۳)، بررسی ساختار صفحه‌آرایی صفحات‌ افتتاح نسخ قرآن مجید از قرن پنجم تا دوازدهم هجری، فصلنامه علمی‌-‌پژوهشی نگره، شماره ۳۱، ص ۲۲ -۳۵.
شیخی، علیرضا و سمیه کوهجانی (۱۳۹۷)، مطالعه اصول صفحه‌آرایی صفحه‌های افتتاح قرآن‌های آستان قدس رضوی سده ۶ تا ۹ ق، فصلنامه علمی‌-‌پژوهشی نگره، شماره ۴۷، ص ۵-۲۷.
شیرازی، علی اصغر (۱۳۹۰)، بررسی ویژگی‌های تزیینی قرآن‌های مترجم خطی سده‌ی ۵ تا ۶ هجری موجود در موزه قرآن امام رضا (ع)، مجله نامه‌ی هنرهای تجسمی و کاربردی، شماره ۸، ص ۳۹ - ۵۴.
صابرمقدم، فرامرز (1383). مجموعه معماری ـ آرامگاهی مزار شیخ احمد جام، مشهد، نشر سنبله.
صالحی کاخکی، احمد (۱۳۷۲)، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد، معماری ایرانی در شرق خراسان(تربت‌جام و تایباد از قرن پنجم تا دوازدهم هجری)، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
صحراگرد، مهدی، (1387)، مصحف روشن، معرفی برخی از نسخه‌های قرآن در موزه‌های شیراز قرن هفتم تا نهم هجری.
صحراگرد، مهدی و علی اصغر شیرازی (۱۳۹۰)، سطربندی و صفحه‌آرایی قرآن‌های خطی با تأکید بر آثار قرن هشتم تا دهم هجری شیراز، مجله مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، شماره ۹۲، ص ۱۳۶ - ۱۵۱.
صیاد شهری، حامد (۱۳۸۸)، پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد، مطالعه فنی و مستندسازی نقاشی‌های گنبدخانه‌ی مزار شیخ احمد جامی، دانشگاه هنر، دانشکده هنرهای کاربردی.
عظیمی، حبیب الله (1389). ادوار تذهیب در کتاب آرایی مذهبی ایرانی، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره 41، 23-32.
غفارپوری، ثریا (1395)، بررسی سیر تحول طلاکاری قرآن‌های موزه‌ی آستان قدس رضوی از ابتدا تا دوره‌ی قاجار، فصلنامه علمی - پژوهشی نگره، شماره ۴۲، ص ۴- ۲۰.
فاضل، على (1373)، شرح احوال و تحلیل آثار احمد جام، تهران، توس.
فراست، شبنم و مریم لاری (1393)، کتاب آرایی قرآن، جلوه‌ای از هنر عصر قاجار (شناخت صفحه‌آرایی و ارزش‌های تصویری قرآن‌های چاپ سنگی موجود در کتابخانه ملی)، تهران: ترجمه و نشر آثار هنری (متن)، فرهنگستان هنر.
کوهجانی، سمیه و علیرضا شیخی (۱۳۹۷)، مطالعه تطبیقی صفحه‌آرایی، خط و آرایه‌های تزیینی، در صفحات افتتاح قرآن‌های صفوی و قاجار موجود در دو مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی، پژوهشنامه خراسان بزرگ.
گرابر، اولگ (1390)، مروری بر نگارگری ایران، ترجمه مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: ترجمه و نشر آثار هنری (متن)، فرهنگستان هنر.
لینگز، مارتین، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی (1377)، هنر خط و تذهیب قرآنی، تهران، گروس.
مراثی، محسن و مریم خدام محمدی (۱۳۹۴)، بررسی طرح تزیین در نشانه‌های پنج آیه در قرآن‌های سده‌ی اول تا نهم هجری قمری ایران، فصلنامه علمی - پژوهشی نگره، شماره ۳۳، ص ۵- ۱۹.
مولوی، عبدالحمید (۱۳۵۴)، آثار باستانی خراسان، جلد اول شامل آثار و ابنیه تاریخی جام و نیشابور و سبزوار، مشهد، انجمن آثار ملی.