مبانی نمادپردازی رنگ در عرفان شیعه و سنی و الگوی استفاده از آنها در خانقاه-مزارهای شیعی و سنی ایران (با تأکید بر خانقاه-مزارهای شیعی و سنی قرن هشتم و نهم در ایران)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی شاهرود، شاهرود، سمنان، ایران

2 مربی دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه صنعتی شاهرود

10.22070/negareh.2020.5426.2490

چکیده

تزیینات رنگی در معماری اسلامی همواره محمل بیان معانی بوده‌اند. کاربرد نمادپرداگرایانه از رنگ در خانقاه-مزارها، به دلیل مکانیت عرفانی آن بیش از دیگر آثار معماری اسلامی مشهود است.
هدف از این مقاله تفسیر نمادپردازی‌های رنگی در عرفان شیعه و سنی و بررسی میزان تطابق این مبانی در خانقاه-مزارهای شیعی و سنی در ایران است. سؤال‌های پژوهش عبارتند از: 1. کدام رنگ ها از منظر شیعه و سنی حائز اهمیت اند؟ 2.آیا نمادپردازی‌های رنگی خانقاه-مزارها تحت تأثیر احادیث و تعالیم عرفا بوده اند؟ 3. تشابهات و تمایزات نمادپردازی‌های رنگین خانقاه مزارهای شیعی و سنی چیست؟ روش تحقیق در این پژوهش، بصورت تحلیلی- تفسیری و مورد-پژوهی است. داده ها از منابع دینی و عرفانی استخراج، بررسی و تحلیل شد و سپس با داده‌های بدست آمده از مطالعات میدانی مقایسه گردید. با توجه به اهمیت تصوف در دوره ایلخانی و تیموری و ایجاد خانقاه‌های طریقت‌های مختلف متصوفه در این بازه زمانی، جامعه آماری نیز، خانقاه-مزارهای برجای مانده از همین دوره است. از این میان، چهار نمونه از مطرح ترین آنها، خانقاه مزارهای شاه نعمت‌الله ولی و شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان نمونه‌های شیعی و خانقاه-مزارهای بایزید بسطامی و شیخ احمد جامی به عنوان نمونه‌های سنی انتخاب شد.
نتایج نشان می‌دهد که در نگرش شیعه، حق تعالی، تجلیات نوری رنگین چهارگانه‌ای بر عرش دارد و این انوار ملون که با توجه به تفاسیر، وجود نوری ائمه اند، در دیگر مراتب هستی تجلی و سریان دارند و در هر مرتبه‌ای تأویلی برای این رنگ ها می توان قائل شد. این رنگ ها نشان تمایز تجلیات در قوس نزول می‌باشند و سالک مستعد، تجلیات رنگین را در قوس صعود شهود می‌کند. در نظریات عرفای سنی نیز رنگها نشانگر منازل سلوک‌اند و طیفی از انوار رنگیِ متجلی شده، نشان چگونگی تکامل سالک در قوس صعود است. بررسی ها نشان می‌دهد که تزیینات رنگی چهار خانقاه-مزار در قرابت با این تعالیم بوده اند.
در هر چهار نمونه، رنگ غالب استفاده شده در نمای خارجی بناها، آبی است که در مراتب ابتدایی قوس صعود است و در تعالیم اهل سنت نماد رویگردانی از آفاق دارد و در نماد پردازی برخی طریقت‌های شیعی، نشانه مرتبه اطمینان و ابتدای سیر در صفت "الباطن" است. اما در بخش داخلی، تمایزی بین خانقاه-مزارهای شیعی و سنی وجود دارد. در خانقاه-مزارهای شیعی نمود رنگ‌های قرمز، زرد، طلایی، سبز، سفید و مشکی بیشتر است که به ریشه ولایی و جایگاه ملکوتی و جبروتی این رنگ ها در نگرش شیعه باز می‌گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Fundamentals of Color Symbolization in Shia and Sunni Theosophy and the Application Patterns in Shia and Sunni Monastery-mausoleums in Iran (Focusing on Monastery-mausoleums of the 8th and 9th Centuries AH in Iran)

نویسندگان [English]

  • mansooreh mohseni 1
  • Mehdi Hamzenejad 2
1 architecture faculty,Shahrood University of Technology,shahrood,semnan,iran
2 Department of Architecture and Urbanism, Iran University of Science and Technology, Tehran, Iran
چکیده [English]

Colorful decorations in Islamic architecture have always been the means of expressing meanings. In Islam and Islamic mysticism, color, like other creatures of the universe, is a symbol of something beyond matter. The one and only deity, without forms and material qualities, and of course without color, has manifested himself through the pure light and that light has appeared in multiple colors throughout the universe. In fact, in the case of color interpretation, a kind of cryptography must be used. Decoding the secrets of colors and their interpretations throughout our visual world, including the nature as well as manmade symbols would be possible through the religious knowledge enclosed in the hearts of the sages and mystics. Therefore, it is necessary to refer to the definitions and interpretations of religious leaders, mystics and sages in understanding the mysteries and secrets. The narratives from the Muslim Imams and also the statements of mystics have stressed the importance of color symbolizations within our world. According to the teachings of the Sufis, the esoteric realm of Islamic mysticism has been manifested through secrets and colorful symbols in our art and architecture, particularly within the architecture of monastery-mausoleums (Khaneghah-mazar(, which due to its mystical status was used more than other works of Islamic architecture.
The present study aims to provide an interpretation of color symbolizations in Shia and Sunni theosophy and to examine the extent of concordance of those fundamentals between Shia and Sunni monastery-mausoleums of Iran. The research questions are: (1) which colors are important in Shia and Sunni perspectives? (2) Have the color symbolizations in monastery-mausoleums been influenced by the anecdotes and teachings of the theosophists? (3) What are the similarities and differences of color symbolizations in Shia and Sunni monastery-mausoleums? In terms of methodology, this is a descriptive analytic study and a case study research. The data were extracted from the religious and theosophical resources. Then, they were analyzed and compared with other data from field studies. In consideration of the importance of the Sufism during the Ilkhanate and the Timurid periods, various monasteries for a range of Sufi branches such as Nourbakhshieh, Ne’matollahieh, Naghshbandieh were built in those periods and our statistical population is designated as all those monastery-mausoleums built originally in the eighth and the ninth centuries AH. This statistical population includes nine monastery-mausoleums of Chalapi Oghlu in Soltanieh, Sheikh Ala Al-Dawlah Semnani, Sheikh Abdul Samad Isfahani Natanzi, Sheikh Dad in Yazd, Maulana Abu Bakr Zeinuddin Taybadi, Sheikh Ahmad Jami, Bayazid Bastami, Shah Ne’matollah Vali and Sheikh Safi Al-Din Ardabili. Amongst those buildings, four of the most important examples are monastery-mausoleums of Shah Ne’matollah Vali and Sheikh Safi Al-Din Ardabili from the Shia and monastery-mausoleums of Bayazid Bastami and Sheikh Ahmad Jami from the Sunni faith. Those four samples were selected particularly for the present study in which the structures and characteristics of color symbolizations were studied.
The results show that according to the Shia ideology, the God is casting a four-sided lighting image over the throne; and those colorful lights, which indicate the light identity of the existence of Imams, are flowing through other material manifestations of the universe. Those colors could be interpreted in slightly different ways at each level of the universe. Those colors are symbols of variations in God’s image through the descending curve, while the potent peripatetic witnesses the colorful images of the creator within the curve of ascendance. Colors are the symbols of steps of the seekers’ demeanor in Sunni theosophy hypotheses as well, and the spectrum of manifested colorful lights indicates the quality of spiritual evolution of the seeker through the ascending path to reach the God. The studies suggest that color decorations in all four monastery-mausoleums are in concordance with those theosophical teachings.
In all four instances, the prevalent color used at the external façade is blue, which symbolizes the elementary levels of the spiritual ascendance. The blue color indicates disdaining the horizons within the Sunni teachings while it symbolizes the height of certainty in some symbolization aspects of Shia theosophy. The blue color generally is a symbolization of certainty and the starting point of the path in “Al-baten” (internal/spiritual) characteristics. However, there are differences between Shiite and Sunni monastery-mausoleums within the internal spaces. Red, yellow, gold, green, white and black are more prominent in Shiite monastery-mausoleums that refer to the importance of those colors in Shiite perspective and the roots of guardianship as well as heavenly and extraterrestrial importance of those colors.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Color
  • Monastery-mausoleum
  • Symbol
  • Shiite
  • Sunni
  • Islamic Architecture of Iran
ابن بابویه، محمد بن علی، 1389، التوحید، ترجمه یعقوب جعفری، قم، نسیم کوثر، جلد:١.
اردلان، نادر؛ بختیار، لاله، 1380، حس وحدت، ترجمه حمید شاهرخ، تهران، خاک.
اسیری لاهیجی، محمد بن یحیی، 1312، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، محقق/مصحح :میرزا محمد ملک الکتاب. بمبئی، علم.
اکبری باصری، قدسیه؛ محمد قلی پور، مریم، مکانیت مثالین نورهای رنگی در معماری مقدس ایران، معماری و شهرسازی آرمانشهر، ، 1392، ویژه نامه منتخب مقالات اولین همایش روشنایی و نورپردازی ایران، ص 1-9
آل عبد الجبار قطیفی، محمد بن عبد علی، 1430 ق، هدی العقول إلی أحادیث الأصول؛ محقق عبد الحمید مصطفی، . قم، ذوی القربی. جلد: ۶.
آیت اللهی، حبیب الله، 1377، مبانی نظری هنرهای تجسمی، تهران، سمت
بلخاری، حسن، 1384، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی: کیمیای خیال؛ تهران، سوره مهر.
بلخاری، حسن، 1384، تجلی نور و رنگ در هنر ایرانی- اسلامی، تهران، سوره مهر
حسن زاده آملی، حسن، 1365، هزار و یک نکته، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ج 2
خسروانی شریعتی، سید محمود، در پرتو قرآن/ معانی و مفاهیم صبغة الله،  مشکوه،  1374، شماره 49، ص 20 تا 26
جلالی شیجانی، جمشید، 1390. تأثیر آراء ابن عربی بر تفکر عرفانی سید محمد نوربخش، ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، ش 23، ص39-58
جلالی شیجانی، جمشید، 1393. رمز نور و رنگ در آرای علاءالدوله سمنانی و سید محمد نوربخش، ادیان و عرفان، شماره2، ص 217- 236
جلالی شیجانی، جمشید، خاتم الاولیاء از دیدگاه ابن عربی و سید محمد نوربخش، پژوهشنامه ادیان، 1393، شماره 16، ص1-24
جلالی شیجانی، جمشید، تشیع عرفانی و تأثیر آن بر ظهور صفویه. فصلنامه علمی پژوهشی شیعه شناسی، 1397، شماره 62، ص7 تا 32
جیلی، عبدالکریم، 1392، تجلی کمالات الهیه در صفات محمدیه، ترجمه محمد خواجوی. تهران، مولی
رضوی قمی، ابوالقاسم بن حسین و نوری، حسین بن محمد تقی، 1386، رساله الساده فی سیاده الساده( البدر المشعشع در احوال ذریه موسی المبرقع)، محقق مهدی رجایی، قم، کتابخانه عمومی حضرات آیت الله العظمی مرعشی نجفی
سمنانی، علاء الدوله، 1383، رساله نوریه (مصنفات فارسی سمنانی)، مصحح نجیب مایل هروی. تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
شیروانی، زین العابدین، 1315، بستان السیاحه، تهران، چاپخانه احمدی، چاپ اول
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، 1392، تفسیر آبه نور یا بیان مراتب آفرینش، ترجمه محمد خواجوی. تهران، انتشارات مولی
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، 1393، حقیقت توحید(شرح اصول کافی)، مترجم شهربانو محلاتی، تهران، انتشارات برگ سبز.
عسگری، فاطمه.اقبالی، پرویز، تجلی نمادهای رنگی در آیینه هنر اسلامی، جلوه هنر، 1392، شماره 9، ص 43- 62
قابل، هادی، تفسیر آیه نور مولف سید نورالدین شاه نعمت‌الله ولی، نشریه آفاق نور، 1389، شماره 12، ص 207-226
کبری، نجم الدین، 1368، فوائح الجمال و فواتح الجلال، ترجمه محمد باقر ساعدی خراسانی، تهران، مروی
کربن، هانری، 1380، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران، انتشارات کویر
کربن، هانری، 1389، واقع انگاری رنگ ها و علم میزان، مترجم انشاءالله رحمتی، تهران، سوفیا
کلینی، محمد بن یعقوب، 1375، اصول کافى، مترجم و شارح:کمره‎ای، محمد باقر، قم، اسوه، جلد 1
مجدد الف ثانی، احمد، 1383، مکتوبات امام ربانی؛ مصحح ایوب گنجی، تهران، انتشارات صدیقی.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، 1351، آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، مترجم:کمره‎‌ای، محمد باقر، تهران، اسلامیه.
مدرسی چهاردهی، نورالدین، سلسله نقشبندیه، مجله وحید، ، 1353، شماره دهم، ص 812-815.
مرادی نسب، حسین، بمانیان، محمدرضا، اعتصام، ایرج، بازشناسی تأثیراندیشه‌های عرفانی در کاشیکاری مساجد ایران، پژوهش‌های معماری اسلامی، ، 1396، شماره 14، ص 36-50
میبدی یزدی، حسین بن معین الدین، 1376. شرح دیوان منسوب به امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب علیهم السلام، مصحح: حسن رحمانی و سید ابراهیم اشک شیرین، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب
یوسف جمالی، محمدکریم؛ پناهی، عباس، شیخ زاهد گیلانی و تأثیرش بر شیخ صفی الدین اردبیلی، نشریه مسکویه، 1386، شماره 7، ص231 -255