شناسایی و معرفی خوشنویسان کتیبه‌های نستعلیق در بناهای دوره صفوی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه کتابت و نگارگری، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

رواج کتیبه‌های نستعلیق در تزئینات معماری صفوی، یکی از نوآوری‌های قابل توجه در این دوره به شمار می‌رود. این کتیبه‌ها، علاوه بر جنبه‌های زیبایی‌شناسانه، حاوی اطلاعات ارزشمندی مانند اسامی افراد تأثیرگذار در شکل‌گیری بناها و کتیبه‌ها هستند. از این منظر می‌توان کتیبه‌ها را اسناد معتبری در شناسایی بخشی از تاریخ هنر ایران قلمداد کرد. یکی از وجوه قابل پژوهش در این زمینه، معرفی خوشنویسان این کتیبه‌هاست که در تاریخ خوشنویسی کمتر بدان پرداخته شده یا اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است. پرسش‌ کلی پژوهش بدین قرار است: کدام خوشنویسان صفوی در زمینه کتیبه نگاری نستعلیق فعال بوده اند و تعداد آثار به جای مانده از آنان چه مقدار است؟ در این راستا، پژوهش بنیادی پیش رو، بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی در بیش از 150 بنای صفوی که حاوی حداقل 227 کتیبه نستعلیق بودند، انجام گرفته است. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که 81 اثر حاوی رقم خوشنویس بوده و در این میان، 44 خوشنویس، در کتیبه‌ها رقم خود را بر جای گذاشته‌اند که می‌توان آن‌ها را در سه گروه دسته بندی نمود؛ گروه اول خوشنویسان مطرحی چون: میرعماد، علی‌رضا عباسی و محمدصالح اصفهانی هستند که شرح حال نسبتاً مفصلی از آنان در منابع موجود است. گروه دیگری از این خوشنویسان، هنرمندانی هستند که اطلاعات اندکی از احوال و آثار آن‌ها به جای مانده است؛ مانند: ابوالفتوح گلستانه، درگاهقلی شریف و ولایت الله گلپایگانی. سومین گروه از خوشنویسان کتیبه‌ها، کتیبه‌نگارانی هستند که متأسفانه تا کنون غیر از رقم انتهای کتیبه‌ها، نشان دیگری از احوال و آثار آنان در تذکره‌ها یا مجموعه‌ها یافت نشده است؛ مانند محمدخان، بمان علی، خلیل الله و ابوسعید امامی. بیشترین آثار موجود ـ به ترتیب فراوانی ـ متعلق به محمد صالح اصفهانی، محمدرضا امامی، علی نقی امامی و سلطان علی مشهدی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Identifying and Introducing of Nastaliq Inscriptions Calligraphers in Safavids Monuments of Iran

نویسنده [English]

  • Farhad Khosravi Bizhaem
Calligraphy and Miniature Painting Department, Handicrafts Faculty, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Today, it has been accepted that the learning of calligraphy has been an integral part of the cultural taste and interest of the Safavid community. Some calligraphers of this period, in addition to their letter writing and manuscripts, have also been involved in the writing inscriptions. On the other hand, the Safavid calligraphy community accepted the use of Nastaliq to write verses and poems. What is clearly visible in this is the emergence and presence of inscription's calligraphers along with other Safavid artists. Since many of the calligraphers identified in this study have not been prolific in writing, it can be concluded that they are often engaged in writing inscriptions. This fact reflects the importance of such works in the present research period. In other words, the artistic and cultural context of the Safavid era was such that a new branch of artistic activity emerged independently in the style of Nastalıq inscription in the decoration related to the architecture of this period.
The prevalence of Nastaliq inscriptions in Safavid architecture is one of the significant innovations in this era. The inscriptions, in addition to the aesthetic aspects, contain valuable information such as the names of people who are influential in the building of monuments and inscriptions. From this perspective, inscriptions can be considered valid documents in identifying a part of Iranian art history. One of the most researched aspects in this field is the introduction of calligraphers of these inscriptions, which have been studied less in history of calligraphy or have not been considered at all. The general question of the research is as follows: which Safavid calligraphers have been active in the field of Nastaliq inscription and how many works left there? According to that, a fundamental research based on library and field studies was carried out in more than 150 Safavid buildings containing at least 227 Nastaliq inscriptions.
The results show that there are 81 signed inscriptions which at least 44 calligraphers have been sign them. According to this research, Safavid Nastaliq inscription started with Sultan Ali Mashhadi in early 10th century A.H. and finished with calligraphers such as Mohammad Saleh Isfahani and Ali Naqi Emami in first quarter of 12th century A.H. They can devided in 3 groups. The first one, included the famous calligraphers such as Mir Emad, Ali Reza Abbasi and Mohammad Saleh Isfahani that there are detailed biography of them in available sources. Another group of these calligraphers are the artists that there are little information about their life and works, such as: Abolfotouh Golestane, Sahifi Johari, Abutorab Isfahani, Ali Khan Beik, Abolmaali Naqib, Shafi bin Abdoljabbar, Noura, Dargahqoli Sharif and Velayatollah Golpayegani. The third group of calligraphers of the inscriptions are the artists who, unfortunately, have not yet found any other work in the manuscripts or collections other than the end of these inscriptions, such as Mohammad Khan, Beman Ali, Abdolvahhab, Nezamoddin Hafez, Adib Majlesi, Abdullah, Mohammad Momen, Mohammad Moqim Mousavi, Khalilollah and Abu Saeed Emami. The most numerous works are belonging to Mohammad Saleh Isfahani, Mohammad Reza Emami, Ali Naqi Emami, Sultan Ali Mashhadi, Mir Masoum Bakri, Ali Reza Abbasi and Hassan Shamlou.
In addition to the above, it can be noticed that there is no trace of the inscriptions of Molana Adham, Mir Ali Herawi, Malek Deylami, Mohammad Hussein Tabrizi and Mohammad Shafi Herawi, except for the very brief description and explanation in the sources mentioned. Therefore, it can be studied in future investigations. Also, the form analysis and different styles of these works are also research capabilities that can be done by other interested individuals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nastaliq Inscriptions
  • Safavid Architecture Decorations
  • Safavid Calligraphers
  • Calligraphers Indications
اصفهانی، حیدر علی بن محمد مهدی ملقب به ندیم‌الملک، 1391، رساله در تاریخ اصفهان، به کوشش مسعود غلامیه و یوسف بیگ باباپور، پیام بهارستان، سال 5، ش 17، صص 314-336.
اصفهانی، محمد صالح بن ابوتراب، 1386، تذکره الخطاطین، به کوشش پژمان فیروز بخش، نامه بهارستان، ش 11 و 12، صص 13-34.
اوکین، برنارد، 1386، معماری تیموری در خراسان، ترجمه علی آخشینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ایرانی، عبدالمحمد، بی‌تا، پیدایش خط و خطاطان، تهران: یساولی.
آژند، یعقوب، 1383، خوشنویسی در قلمرو مکتب هرات: دوره‌ پیشین، با تاکید بر قلم نستعلیق، کتاب ماه هنر، ش 69 و 70، صص 24-36.
بخاری، درویش محمد بن دوست محمد، ۱۳۷۳، فوائد الخطوط، در کتاب: رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، به کوشش حمیدرضا قلیچ خانی، صص 305-398، تهران: روزنه.
بیات، عزیز الله، 1387، کلیات تاریخ تطبیقی ایران، تهران: امیرکبیر.
بیانی، مهدی، 1363، احوال و آثار خوشنویسان، چاپ دوم، تهران: علمی.
پات، فریبا. خضری، سید احمد رضا. مظاهری، مهرانگیز، 1390، خوشنویسی در آغاز عصر صفوی؛ تحولات، کارکردها، حامیان و هنروران، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 44، ش1، صص 33 -48.
جباری، صداقت، 1387، تکوین و تطور قلم نستعلیق در سده‌ هشتم و نهم هجری قمری، هنرهای زیبا، ش‌ 33، صص 77-84.
جعفری، علی اکبر، 1355، سنگ نوشته‌های میر معصوم بکری، هنر و مردم، ش 169 و 170، صص 17-26.
حسینی، سید هاشم، 1380، درآمدی بر شناخت کتیبه‌های دوره‌ صفوی در حرم امام رضا (ع)، فصلنامه‌ مشکوه، ش 72 و 73، صص 136-145.
خسروی بیژائم، فرهاد. یزدانی، ملیکا، 1390، معرفی کتیبه‌ منحصر به فرد آب انبار مجموعه‌ شیخ جام به خط نستعلیق علی‌رضا عباسی، همایش ملی هنر اسلامی، دانشگاه بیرجند.
خسروی بیژائم، فرهاد، 1386، نستعلیق در کتیبه‌های مکتب اصفهان با تکیه بر آثار محمد صالح اصفهانی، مجموعه‌ مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 101-121، تهران: فرهنگستان هنر.
دانش یزدی، فاطمه، 1387، کتیبه‌های اسلامی شهر یزد، یزد: سبحان نور ـ پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد.
روح‌الامین، سید احسان، 1386، داستان کتیبه‌ میرفندرسکی، مجموعه‌ مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 145-165، تهران: فرهنگستان هنر.
ستوده، منوچهر، 1366، از آستارا تا استارباد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سوچک، پریسیلا، 1386، خوشنویسی در اوایل دوره صفویه، گلستان هنر، ترجمه ولی الله کاوسی، ش 10، صص 24-39.
عابدین‌پور، وحید. سمائی، معصومه، 1389، علل تحول خوشنویسی و پیوند آن با هویت ایرانی در دوره تیموری، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، ش 8، صص 55-86.
عالی افندی، مصطفی، 1369، مناقب هنروران، ترجمه‌ توفیق سبحانی، تهران: سروش.
‏فضائلی، حبیب الله، 1384، تعلیم خط، چاپ نهم، تهران: سروش.
قاسمی اندرود، پرستو، 1387، سنگ نوشته یادمانی سفیر اکبر شاه گورکانی هند به سال 1012 ه.ق در گنبد سلطانیه، پیام باستان شناس، سال پنجم، ش 10، صص 130-134.
قدسی، منوچهر، 1378، خوشنویسی در کتیبه‌های اصفهان، اصفهان: گلها.
قلیچ خانی، حمیدرضا، 1373، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران: روزنه.
قلیچ خانی، حمیدرضا، 1385، کهن‌ترین سنگ نوشته‌های نستعلیق، مجموعه مقالات تخصصی خط و کتابت، صص 143-152، تهران: پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
قلیچ خانی، حمیدرضا، 1386، درخشان‌ترین خوشنویس دربار شاه عباس: علی‌رضا عباسی، مجموعه‌ مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 51-72، تهران: فرهنگستان هنر.
قلیچ خانی، حمیدرضا، 1392، درآمدی بر خوشنویسی ایرانی، تهران: فرهنگ معاصر.
قلیچ خانی، حمیدرضا، 1392، زر افشان: فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب آرایی و نسخه پردازی در شعر فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
قلیچ خانی، حمیدرضا، 1393، عبدالرشید دیلمی، تهران: پیکره.
قمی، قاضی احمد، 1383، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ چهارم، تهران: منوچهری.
کریم زاده تبریزی، محمد علی، 1380، احوال و آثار میر عماد الحسنی السیفی القزوینی، لندن.
مایل، رضا، 1355، برخی از کتیبه‌ها و سنگ نبشته‌های هرات، کابل: بیهقی.
مدرس طباطبایی، 1350، مدارس قدیم قم: مدارس قم در دوره‌ صفویه 5، ماهنامه‌ وحید، ش 94، صص 1015-1020.
مدرس طباطبایی، 1350، مدارس قدیم قم: مدارس قم در دوره‌ صفویه 6، ماهنامه‌ وحید، ش‌ 95، صص 1247-1252.
مدرسی طباطبایی، 1357، آستانه‌ شاهزاده حسین در قزوین، مجله‌ بررسی‌های تاریخی، سال 13، ش 78، صص 143-174.
مدرسی طباطبایی، سید حسین، 1355، تربت پاکان، جلد 1، قم: چاپخانه مهر.
هراتی، محمد مهدی، 1386، علی‌رضا عباسی و مصحف نفیس کتابخانه آستان قدس رضوی، مجموعه‌ مقالات خوشنویسی گردهمایی بین المللی مکتب اصفهان، صص 1-29، تهران: فرهنگستان هنر.
هروی، میر علی، 1373، مداد الخطوط، در کتاب: رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته، به کوشش حمیدرضا قلیچ‌خانی، صص 1-14، تهران: روزنه.
هفت قلمی دهلوی، مولانا محمد، 1377، تذکره‌ خوشنویسان، تهران: روزنه.
هنرفر، لطف الله، 1344، گنجینه‌ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان: کتابخانه‌ ثقفی.
هنرفر، لطف الله، 1348، فهرست کتیبه‌های تاریخی در آثار باستانی اصفهان، ماهنامه‌ معارف اسلامی، ش 10، صص 55-63.
هیلن براند، رابرت، 1390، معماری صفوی، در کتاب: تاریخ ایران کمبریج جلد 6، قسمت سوم: دوره صفوی، ویراستار پیتر جکسون و لورنس لاکهارت، ترجمه تیمور قادری، صص 249-346، چاپ دوم، تهران: مهتاب.