گونه‌شناسی و تحلیل تزیینات حجاری مسجد جامع عتیق اصفهان با تأکید بر آثار دوره صفویه و قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان شناسی اسلامی، دانشگاه تهران

2 کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه هنر اصفهان

3 دانشجوی دکترای باستان شناسی، دانشگاه تهران

4 دانشکده هنر بیرجند

چکیده

استفاده از تکنیک حجاری یکی از شیوه‌های متداول تزیینات معماری در بناهای دوره اسلامی است که نمونه‌های پرشماری از آن‌ها در مساجد شهر اصفهان مشاهده می‌شودکه بررسی، مطالعه و مقایسه هر یک ازآن‌ها می‌تواند بازشناسی هویت فرهنگیشان را در پی داشته باشد. هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی، طبقه‌بندی و تحلیل تزیینات حجاری بر اساس نوع نقوش در بنای مسجد عتیق اصفهان است و در پی پاسخگویی به سوالات زیر است: 1- تزیینات حجاری مسجد عتیق اصفهان به لحاظ نقوش و مضامین شامل چه مواردی است و چه ویژگی‌هایی دارند؟ 2- چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی به لحاظ نقوش بین تزیینات حجاری بنا در دوره صفویه و قاجار وجود دارد؟
این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی بر مبنای بررسی‌های میدانی و مطالعات کتابخانه‌ی و تجزیه و تحلیل کیفی انجام گرفته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد تزیینات حجاری مسجد عتیق از نظر تکنیک، به سه گونه برهشته، برجسته و حکاکی منفی و از نظر کارکرد به کتیبه، سنگاب، محراب، تزیینات گلدانی، ستون و نیم ستون ها، پنجره‌‌های سنگی و کله‌قندی‌ها تقسیم می‌شود. بر این اساس، نقوش متنوعی که در حجاری‌ها به چشم می‌خورد به ترتیب فراوانی در گونه‌های هندسی (قابندی‌ها، گلدانی‌ها، مقرنس، پیچ تزیینی، گره و دیگر نقوش هندسی) ، خط نگاری (نستعلیق، ثلث و کوفی) و نقوش گیاهی (انتزاعی) دسته‌‌بندی می‌شود. غنای تزیینات حجاری بنای مسجد عتیق در دوره صفوی و قاجار دارای اشتراکاتی بوده است، اما کاربرد خط ثلث و نقوش گیاهیِ انتزاعی در حجاری دوره صفوی بیشتر و در مقابل خط نستعلیق و تلفیق نقوش گیاهی انتزاعی و طبیعتگرا در تزینات حجاری بنا در دوره قاجار بیشتر دیده می‌شود. این نقوش در موارد بسیاری تاریخ مشخصی را به همراه ندارد، اما موارد رقم‌دار به دوره صفویه و قاجار تعلق دارد.پراکندگی زمانی این آثار به گونه‌‌ای است که نمونه‌ تاریخ داری از قبل و یا بین این دو دوره مشاهده نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study, typology and classification of carving decorations in the Atiq Mosque of Isfahan With emphasis on the works of Safavid and Qajar periods.

نویسندگان [English]

  • farid ahmadzadeh 1
  • Marzieh Talebi 2
  • Ali Asghar Salahshoor 3
  • seyede mahdiye shavakandi 4
1 PhD.candidate, in islamic Archaeology, Tehran univer sity
2 MA in Archaeology, Art university of isfahan
3 phd. candidate, in Archaeology, Tehran university
4 university birjand
چکیده [English]

The use of carving technique is one of the most commonly used architectural decorations in the Islamic buildings that the large number of samples being displayed in the mosques of Isfahan. Examining, studying and comparing each of them can be comprised the recognition of their cultural identity. The main purpose of the present study is to identify, classify and analyze the carving decorations based on the type of motifs in the building of the Atiqh Mosque in Isfahan and seek to answer the following questions: 1- Carving decorations of the Atiqh mosque in Isfahan in terms of motifs and themes, what features and samples are included?  2. What the differences and similarities are there in terms of motifs between building’s carving decorations in the Safavid and Qajar periods?
This research has been done by descriptive-analytical method based on field studies and library studies and qualitative analysis. The findings of the research show that the carving decorations of the Atiq mosque in terms of technique have three types of bossy, high reliefs (Barheshte)  and negative engraving, and from the function point of view are divided into the inscriptions, trough, mihrab, flowerpot decorations, columns and semi-columns, stone windows and conical decorations. Accordingly, the different motifs of the mosque carvings in order of frequency are categorized in a variety of geometric shapes (frameworks, flowerpots decorations, moqarnas, decorative screws, knots and other geometric patterns), calligraphy (Nastaliq, Sols and Kofi), and Herbal designs (abstract). These motifs do not have a specific date in many cases, but the dated examples belong to the Safavid and Qajar periods.
 In the study of the Characteristics of the Atiq Mosque in Isfahan, the works of carving belonging to the two Safavid and Qajar periods were studied and identified. What is clear is that realism far from the deep mystical and philosophical themes of Iranian art is obseved in the carvings of the Qajar period. These examples have been formed the visual and spatial features of the art of the Qajar period, and in the carvings of the Atiq mosque, these are formed massive, compact, and unreasonable, At the same time, the carvings of the mosque reflect the fact that during the Qajar period, We can see the creativity and variety of artistic decorations in the different spaces of the mosque, but on the other hand, when we see decorations of  carvings and their functions from other aspects such as decorations, sizes, proportions, and shapes, the decorations of carving in the Qajar period have a lower status compared to its past periods, and especially the Safavid period. The shapes do not have the firmness and stability. The proportions are at a lower level than the balanced and harmonic proportions in the previous periods. The motifs of Carvings are in size and extent in limited examples compared to the Safavid period. The special features of Qajar carvings art compared to the Safavid period in the Atiq mosque include: Detailed and busy of motifs and elements in a frame, simplifying the carved lines and their execution without paying attention to the features of decorative arrays and the lack of attention to the form. 
In the Architectural decorations, especially carving art, has not been yet given a clear typology and classification in the architecture of the Islamic period, and most typology of researchers have been based on a technique and in a particular building. Therefore, the decorations carving of the mosque of Atiq has been studied and typified by two criteria and principles. The main criterion of classification is based on the decorative stoneworks. The studied inscriptions in this research are often Safavid and Qajar samples are few. The Qajar inscriptions have been inscribed on yellow marble or brown color by Nastaliq script and Persian language, However, in Safavid specimens, mostly gray and black colors are used. The texts of these inscriptions are written with Nastaliq and Sols scripts and in Persian and Arabic languages. Throughs are also from the Safavid and Qajar era in which they are carved into painted or simple. Stone Mihrabs are often carved on yellow marble that date of the Safavid period is seen on the stone itself or other related decorations and there is no stone Mihrabs from the Qajar period from this mosque. Flowerpot decorations in this building have been used in the forms bossy decorations, complementary motifs and high reliefs (Barheshte) in the plinths which have no date and history. But about semi- column which are used extensively, many painted samples are seen in various geometric, plant and inscription motifs. Stone windows often made of marble that thay are with Arabesque motifs are worked in the form of compartmented. And most probably all of them have remained since the Safavid period. Therefore, it can be said that the mosque is unique in terms of carvings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Carving decorations
  • Atiq Mosque
  • Isfahan
  • Architecture
اسون دیماند، موریس.1383. راهنمای صنایع اسلامی.با ترجمه عبدالله فریار. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
افضل طوسی، عفت السادات و نسیم مانی.1392. سنگاب‌های اصفهان، هنر قدسی شیعه، فصلنامه علمی پژوهشی هنر معماری و شهرسازی نظر، سال دهم، شماره 27: 60- 49.
براندى، سزاره.1388. تئورى مرمت، پیروز حناچى، دانشگاه تهران، تهران.
بهداد، حمید و جلالى جعفرى، بهنام. 1391. پژوهشى در توپى‌هاى گچى ته آجرى با رویکرد به مسجد جامع یزد، نشریه هنرهاى زیبا- هنرهاى تجسمى، دوره 17 ، شماره4، صص 67 – 74.
پوپ،آرتور اپهام، و فیلیس اکرمن. 1387. معماری تیموری، جلد3، توسط رابرت بایرون، آرتر آپم پوپ و فیلیس اکرمن، تدوین توسط سیروس پرهامی، با ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی،1321-1360، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دادمهر، منصور.1378. پژوهشی در سقاخانه‌ها و سنگابهای اصفهان.تهران: گلها.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم.1352. آثار ملی اصفهان.تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
شراتو، امبرتو. 1355. گزارش مقدماتی درباره بررسیهای باستانشناسی در مسجد جامع اصفهان.“ فرهنگ معماری ایرا ن4 (تابستان).
زمانی، عباس.1349. پیچ تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران.“ هنر و مردم93 (تیر):14-29.
زمانی، عباس.1350. مقرنس تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران. هنر و مردم 104: 8- 25.
عقابی، محمدمهدی.1378.دایرةالمعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی (مساجد).تهران: سوره.
فضائلی، حبیب الله.1362. اطلس خط (تحقیق در خطوط اسلامی).اصفهان: مشعل.
گالدیری، اوژنیو، (1370)، مسجد جامع اصفهان. با ترجمه عبدالله جبل عاملی. جلد3. تهران: سازمان میراث فرهنگی
گالدیری، اوژنیو،.1391. مسجد جامع اصفهان. با ترجمه عبدالله جبل عاملی. جلد1تا3. اصفهان: دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان: موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری«متن».
گرابار، اولگ.1387. مسجد بزرگ اصفهان.با ترجمه محمدعلی موسوی فریدنی. اصفهان: مانی.
معماریان، غلامحسین.1389. مسجد جامع اصفهان.تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
مکی نژاد، مهدی.1387. تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزیینات معماری.تهران: سمت.
موسوی، زهرا.1381. مقرنس در معماری، کتاب ماه هنر45و46 (خرداد و تیر): 102-106.
نیکزاد امیرحسینی، کریم.1335. فهرست تاریخچه مصور ابنیه تاریخی اصفهان.بیجا: بی نام.
نصر، سید حسین. 1370. جاودانگى و هنر (مجموعه مقالات)، سید محمد آوینى، برگ، تهران.
ورجاوند، پرویز. 1351. سیری در هنر ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی.“ هنر و مردم 114 (فروردین).8-28.
هنرفر، لطف الله.1350. گنجینه آثار تاریخی اصفهان.کتابفروشی ثقفی.
هنرفر، لطف الله.1345. سنگاب‌های تاریخی اصفهان از دوره صفویه.“ هنر و مردم (بهمن): 16-20.