مطالعه ویژگی و ساختار نقوش سردر بناهای کاشی‌کاری‌شده در شیراز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده هنر دانشگاه الزهرا، تهران،

2 مدرس دانشگاه الزهرا شیراز، (دانشکده فنی حرفه ای دختران شیراز)

چکیده

دوره قاجار یکی از دوره‌های درخشان معماری ایران است که در آن سردرها از جمله موضوعاتی است که به‌طور عمده برای تزیین بنا استفاده شده است. سردر یکی از عناصر معماری است که قابلیت بیان اعتقادات سازنده بنا را دارد. دوره قاجار، دوره نوآوری و تحولات جدید در هنر و معماری ایران است. از جمله این تحولات، رابطه فزاینده با غرب است که به دنبال آن تأثیرات مستقیم بر هنر و معماری، به ویژه تزیینات بناها دیده می‌شود. با توجه به ترکیب فرهنگ ایرانی و اروپایی، تحولات به وجود آمده در آن دوره، از نقوش نمادین برای تزیینات بناهای شیراز استفاده شده است. در این میان نقوش کاشی به‌ کار رفته در دوره قاجار دارای مضامینی است که واجد ارزش‌های بصری فراوانی هستند و به لحاظ کاربردی رونق فراوان یافته‌‌اند. مفروض این پژوهش مطالعه نقوش سردر خانه‌های دوره قاجار در شیراز و جنبه نمادین آن است. محتوای پژوهش حاضر کیفی است و بر اساس روش شناسی تاریخی- تحلیلی و شیوه گرد آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای صورت گرفته است.
هدف از این پژوهش مطالعه کاشی‌کاری بناهای شاخص دوره قاجار در شیراز و تحلیل و ویژگی‌های نقوش آن است. این مطالعه و تحلیل با رویکرد تاریخی است. سوال‌های این پژوهش: 1- نقوش سردر خانه‌های شیراز در دوره قاجار با چه مضامینی کار شده است؟ 2- نقوش سردر خانه‌ها دارای چه پیامی است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که این نقوش از نظام‌های بصری در فرم تبعیت کرده و بسته به موضوع و ‌موقعیت طرح، جهت تزیین سردر بناها به‌کار گرفته و در ترکیب‌بندی، جانمایی و مضمون نقش متفاوتی را داشته‌اند. تحلیل موضوعی در این کاشی‌ها نشان می‌دهد نقوش کاشی سردرها جنبه نمادین داشته است و به تفکیک موضوعی در آن پرداخته شده است. نقوش مورد استفاده در سردرهای منتخب شامل مضامینی از آثار تاریخی، اسطوره ای، سیاسی و مذهبی است که در آن‌ها آرایه‌هایی چون؛ گرفت و گیر، شیر و خورشید، فرشته بالدار و غیره به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of the Features and Structure of the Embellishments of Facades in Tiled Buildings in Shiraz

نویسندگان [English]

  • Elahe PanjehBashi 1
  • fatemeh doulab 2
1 Assistant Professor, Faculty of Arts, Al-Zahra University,
2 Teacher of Alzahra University in Shiraz, (Shiraz Girls' Professional School)
چکیده [English]

The Qajar era is one of the glorious periods of Iranian architecture, in which the doors are one of the topics used mainly for the decoration of the building. The interior facade1 is one of the architectural elements that can express the constructive beliefs of the building. The Qajar era is a period of innovation and new developments in Iranian art and architecture. Among these developments, there is an increasing relationship with the West, followed by direct effects on art and architecture, in particular, the decoration of buildings. Considering the combination of Iranian and European culture, the developments that were made during that period were used as symbolic motifs for the decoration of the buildings of Shiraz. In the meantime, the tile designs used in the Qajar period have themes that are rich in visual values and have been prevalent in functional terms. The hypothesis of this research is to study the designs of the Qajar-period houses in Shiraz and their symbolic aspects. The content of the present research is qualitative and based on the historical-analytical methodology and the method of data collection is library studies. The purpose of this research is to study the tiling of Qajar-era prominent buildings in Shiraz and their features and characteristics. This study and analysis is based on historical approach. The main question of this research is an analytical study of the features of motifs and analysis of facade of the Shiraz houses. The results of the research show that these motifs follow the visual systems in the form and depending on the subject and position of the design, they are used to decorate the walls of the buildings and have played a different role in composition, arrangement and theme. Thematic analysis of these tiles shows that the tile designs of the faces have a symbolic aspect which has been dealt with in a thematic section. The motifs used in selected chambers include themes of historical, mythical, political, and religious monuments, in which arrays such as the snake, the lion and the sun, the winged angel, and so on are depicted.
And finally, a beautiful collection of paintings, in form of seven-colored tile, decorates the crescent shapes in facades of these buildings. In fact, the tile art of the Qajar period has generally been the continuation of the same style and method of Safavid period, but craftsmanship of the artists of this period led to the overall evolution of the type of design in all different aspects of architectural works. Particularly for the "exterior and interior" parts of homes, and in general, a lot of new and abundant tile art has been made. Tiling is one of the artifacts used in various historical periods, with bricks, plastering and painting for interior decoration. In fact, this art was used in every era to express and display the common beliefs and customs of that era. The interior is one of the most important parts of every building, and tile works can, in addition to functional and decorative functions, also inspire cultural, social and political messages. Since distant past, at least in Iran, the interior is considered as a place to express the beliefs and beliefs of the owner and owner of the building. The tiling discourse can be a discourse consisting of a series of rules and words. In this text, the words are considered the same as colors, shapes, characters, and their states, and how they combine the rules of constructive discourse for the audience. Due to the close proximity to the Qajar period and the existence of the monuments constructed at this time in our place, as well as the adherence to the traditions during the Qajar period (including the facade tradition), in this research, six of the Qajar period buildings in Shiraz are selected as case study and are investigated in terms of the message that they are conveying. The significance of the Qajar period can be attributed to the beginning of the confrontation between tradition and modernity in Iran. In fact, the remnants of the Qajar period indicate that the decoration of the entrances of buildings during the Qajar period is important, and the combination of traditional culture and the richness of the arrays has been to decorate the entrances of the buildings during this period. The research shows how much of the tile painting has been used. To this end, the theme or the narrative of each part has been read at the edges of the selected buildings, and then a cursory look has been bestowed upon the composition and order of the layout, following which the common fundamental elements in the images of the six buildings are examined. The purpose of this research is to study the tiling of Shiraz's main buildings during the Qajar period, and to analyze the characteristics of the designs used on the walls.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Facade
  • Shiraz
  • Tile
  • Motif
  • Symbol
آیت اللهی، حبیب‌‌الله. 1380. «کتاب ایران، تاریخ هنر»، تهران، نشر الهدی مرکز مطالعات فرهنگی بین الملل.
آژند، یعقوب. 1385. «دیوارنگاری در دوره قاجار»، فصل نامه هنرهای زیبا، شماره 25، 34- 41.
افشار مهاجر، کامران. 1379. «حضور نمادها در هنرهای سنتی ایران»، هنرنامه، شماره ۶، 51- 63.
اختیاری، اسفندیار. پشوتنی زاده، آزاده و اخوی جو، رامن. 1390. «تحولات نماد الوهی فرشته با الهام از نقش فروهر و بن مایه سیمرغ»، زن در فرهنگ و هنر. دوره 3، ش 1، 5- 23.
براتلو، عطیه و همکاران.1391. «چگونگی ورود معماری غرب در قراقخانه»، دانشگاه هنر تهران، دانشکده معماری و شهرسازی.
بمانیان، محمد رضا. مومنی، کورش و سلطان زاده، حسین. 1390. «بررسی نو آوری و تحولات تزئینات و نقوش کاشی‌کاری مسجد- مدرسه‌های دوره قاجار»، فصلنامه علمی- پژوهشی نگره، ش 18، 35-47.
پنجه باشی، الهه. فرهد، فرنیا. 1396. «خورشید و فرشته، نمادی از زن در کاشی‌های کاخ گلستان»، زن در فرهنگ و هنر، دوره ۹، شماره ۴، 511-528.
پنجه باشی، الهه. فرهد، فرنیا. 1394. «مطالعه نقوش مذهبی در کاشی‌های تکیه معاون الملک»، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، شماره ۷ و ۸، 15-29.
پورتر، ونیتیا. 1389. «کاشی‌های اسلامی»، ترجمه دکتر مهناز شایسته فر، چاپ دوم، تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.
جعفری، زهره. آیت اللهی، حبیب‌الله و حیدری، مرتضی. 1386. «بررسی چگونگی شکل گیری نقش فرشتگان (انسان بالدار) در منابع تصویری قبل از اسلام»، مدرس هنر، دوره 2، ش 2، 17- 24.
جمال زاده، سید محمد علی. 1344-1345. «شیر و خورشید در پرچم ایران و سکه‌های قدیمی»، ش 41- 42، هنر و معماری هنر و مردم، مجله نور، 6- 8.
خزایی، محمد. 1381. «نقش شیر در هنر اسلامی»، مجله هنر و معماری، هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، ش 17، 54-57.
خزائی، محمد. 1392. «تأویل نمادین نقوش طاووس و سیمرغ در بناهای اصفهان عصر صفوی»، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس.
خزائی، محمد. 1316. دانشنامه ایران و اسلام، جلد اول، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دیویس و دیگران. 1388. تاریخ هنر جنسن، مترجم فرزان سجودی و دیگران، تهران، فرهنگسرای میردشتی.
ریاضی، محمدرضا. 1395. کاشی‌کاری قاجاری، تهران: یساولی.
ساریخانی، مجید. 1382. بررسی باستان شناسی، معماری و شهرسازی شهرستان ملایر در دوره قاجار. نشر علم گستر.
ستوده، منوچهر. 1972. از آستارا تا استرآباد. ت‍ه‍ران‌: ان‍ج‍م‍ن‌ آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌
سعیدیان، عبدالحسین. 1372. سرزمین مردم ایران. تهران: علم و زندگی.
سمانیان، صمد. میرعزیزی، محمود. فیروزآبادی، ابوالفضل. 1393. «بررسی مضامین تصویری کاشی‌های نقش برجسته موجود در تالار اصلی کاخ موزه گلستان»، هنرهای زیبا، شماره اول، 59- 72.
سودآور دیبا، لیلا. بختیاری، فریبا و افهمی، رضا. 1390. «گل و مرغ»، کتاب ماه هنر، ش 160، 46 –57.
سیف، هادی. 1389. «نقاشی روی کاشی»، مترجم مهوش مجذوب، چاپ دوم، تهران، سروش، انتشارات صدا و سیما.
شکوهیان، غلامعلی و شیرازی، علی اصغر. 1389. «بررسی و طبقه‌بندی موضوعی نقاشی‌های دیواری باغ ارم شیراز دوره قاجاریه»، ش 16، 27- 41.
عبدی فر، نرگس. 1392. هنر و معماری در دوره قاجار. تهران: راشدین.
عطار زاده، مجتبی و اتحاد محکم، سحر. 1392. «خوانش گفتمان کاشی نگاره روایت گر سردر ورودی باغ ارم شیراز»، فصلنامه باغ نظر، ش 26، 41- 48.
علی نژاد قمی، محسن. خضری، سید هاشم. درگاهی، زین العابدین و سامی، مجید. 1384. «هنر و معماری مساجد»، به کوشش: دبیرخانه ستاد عالی هماهنگی و نظارت بر کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد، جلد اول، چاپ اول، تهران، نشر رنسانس.
کاربونی، استفانو. ماسویا، توموکور. 1381. «کاشی‌های ایرانی»، ترجمه مهناز شایسته فر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد.
کمالی سروستانی، کورش. 1384. «دانشنامه آثار تاریخی فارس»، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
کیانى، محمد یوسف. ۱۳۶۶. «معماری ایران در دوره اسلامی»، تهران، جهاد دانشگاهی.
گودرزی، مرتضی. 1388. «آیینه خیال: بررسی و تحلیل تزیینات معماری دوره قاجار»، تهران، انتشارات سوره مهر.
کینجی، ئه اورا و رجب زاده، هاشم. 1383. «فارس شناخت»، بنیاد فارس‌شناسی.
مبینی، مهتاب. 1389. «بررسی تطبیقی نقش شیر در اساطیر و هنر ایران و هند»، نقش مایه، سال سوم، ش 6، 1- 6.
هال، جیمز. 1380. «فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب»، ترجمه رقیه بهزادی، تهران، فرهنگ معاصر.
یاحقی، محمدجعفر. ۱۳۹۴. فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران، فرهنگ معاصر.
Fehevvari, Geza. 2000. The art of the Islamic world in the Tareq Rajab museum, I.B. Tauvis & co. Ltd. London.