تحلیل الگوهای بصری و مفهومی مرگ آزاده در ایران باستان، ساسانی و سلجوقی با رویکرد شمایل‌شناسی پانوفسکی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه الزهرا

2 مدیر گروه پژوهش هنر ،دانشکده هنر ،دانشگاه الزهر ا ،

چکیده

بررسی الگوهای بصری شکار بهرام گور و آزاده در سفالینه‌های مصور سلجوقی نشان می‌دهد که برخی از آنها، علاوه بر ترسیم چنگ‌نوازی و همراهی آزاده در شکار، به هلاکت رسیدن او به زیر پاهای شتر با جامه‌ای متفاوت را نیز مورد توجه قرار داده‌اند. تحقیق حاضر با هدف شناخت الگوهای بصری و مفهومی دو رویداد چنگ‌نوازی و مرگ آزاده با دو جامه متفاوت که در سفالینه‌های سلجوقی به تصویر کشیده‌شده‌اند، شکل گرفته و تلاش ‌شده به این پرسش‌ها پاسخ‌ داده شود: الف. اشتراک و تفاوت‌های الگوهای بصری و مفهومی دو رویداد چنگ‌نوازی و مرگ آزاده در ایران باستان، ساسانی و سلجوقی کدامند و بر استمرار کدام اندیشه دلالت دارد؟ ب. وجوه مشترک آثار هنری با موضوع آزاده و بهرام در آثار ساسانی و سلجوقی کدامند؟ روش تحقیق مقاله، توصیفی تحلیلی است و مطالب به طریق اسنادی و کتابخانه‌ای گردآوری شده‌اند. همچنین، تعداد هشت نمونه انتخابی از آثار برجای‌مانده از دو دوره تاریخی ساسانی و سلجوقی با محوریت داستان بهرام گور و آزاده با ﺭﻭﻳﮑﺮﺩ شمایل‌نگاری و شمایل‌شناسی ﭘﺎﻧﻮﻓﺴﮑﻲ مطابقت داده شده‌است. نتایج نشان می‌دهد که الگوهای بصری و مفهومی مرگ آزاده، به گفتمان ادبی شاهنامه ارجاع دارد که خود برگرفته از یک حکایت شفاهی کهن ایرانی است و از منظر جهان‌بینی اسطوره‌ای ایران باستان؛ به نظر می‌رسد مرگ آزاده با جامه متفاوت به مرگ زهره، دلدار ورثرغنه (خدا- خورشید)، هنگام تولد خورشید و روزی نو دلالت دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the visual and conceptual patterns of Azadeh's death in Ancient Persia, Sassanid and Seljuk period based on Panofsky`s Iconology approach

نویسندگان [English]

  • Soheila Namazalizadeh 1
  • Ashrafosadat Mousavilar 2
1 Reasercher
2 HEAD OF DEPARTMENT OF ART RESEARCH , ART FACULTY, ALZAHRA UNIVERSITY
چکیده [English]

Bahram V or Bahram Gur is a well-known just Sassanid king. Bahram same as Vərəθraγna is the great warrior god of Zoroastrianism, but his figure also contains a wealth of archaic, pre-Zoroastrian elements which clearly point to an Indo-Iranian era. Bahram has all the characteristics of an ancient warrior God, the personification of a force that shatters and overcomes any resistance or defense, an irresistible offensive force which displays its strength in attack. Bahram was revealed with symbolic features in Iranian art and literature. In Seljuk era, different stories of Bahram Gur are painted on potteries. The images of Seljuk potteries which are depicted on the surface of the plates are appropriated according to the Islamic atmosphere.
Bahram Gur's hunting and Azadeh is one of the Iranian stories which is painted on some Seljuk potteries. Investigations on Seljuk illustrations show that some of the pictures depict Azadeh while playing harp and accompanying Bahram Gur in hunting. But the rare examples of Seljuk potteries display two scenes about Azadeh`s harp playing and her death underneath camel's feet with different clothes.This article attempts to answer this question: What are the hidden semantic meanings of Azadeh’s harp playing and her death underneath camel's feet with different cloths, illustrated on Seljuk potteries? The purpose of this research is to study the visual and conceptual patterns of human figures which were illustrated on the Seljuk potteries. In this research, the information is collected through documentary and library sources. The historical-analytical method is based on the iconography and iconology with Panofsky’s approach. Therefore, seven samples which belong to two historical periods (the Sassanid and the Seljuk) including three silver and golden Sassanid plates, a plaster Sassanid frame, a Sassanid seal and three Seljuk clay plates have been selected. The results show that Azadeh's symbolic death in Bahram Gour's hunting refers to the common literature in the Seljuk period, which is derived from an ancient Persian narration. Also based of Iranian mythical perspective Azadeh's symbolic death, illustrated with different cloths, centered on the romantic relationship between Vərəθraghna (Iranian God - Sun) and Venus (Morning Star) who promises the Sun’s rebirth or new day.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Art
  • Ancient Iran
  • Sassanid Period
  • Seljuk Period
  • Bahram Gur
  • Azadeh
  • Iconology
آژند، یعقوب. 1389. نگارگری ایران (پژوهشی در تاریخ نقاشی و نگارگری ایران)، جلد1، تهران: انتشارات سمت.
بری، مایکل. 1394. تفسیر مایکل بری بر هفت پیکر نظامی.ترجمه جلال علوی نیا. تهران: نشر نی.
بهار، مهرداد. 1390. از اسطوره تا تاریخ. تهران: نشر چشمه.
پانوفسکی، اروین. 1396. معنا در هنرهای تجسمی. ترجمه ندا اخوان مقدم. تهران: نشر چشمه.
پوپ، آرتور، اکرمن، فیلیس. 1394. سیری در هنر ایران، جلد 9 و2. ترجمه سیروس پرهام. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
توحیدی، فائق. 1393. فن و هنر سفالگری، تهران: انتشارات سمت.
حاجیانی، ابراهیم. 1379. تحلیل جامعه شناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه، فصلنامه مطالعات ملی، دوره2، شماره5، ص193 - 228.
دورانت، ویلیام. 1378. تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 زکی، محمد حسن. 1363. تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمه محمد حسن خلیلی، تهران: اقبال.
سامی، علی. 1390. تمدن ساسانی، انتشارات تهران: پازینه.
سعیدی، مریم، ماحوزی، امیرحسین، اوجاق علیزاده شهین. 1394. تخیل شیر در رزم فردوسی و بزم نظامی، پژوهشنامه ادب حماسی، سال یازدهم، شماره بیستم، ص 90 -73.
عباچی، معصومه، فهیمی‌فر اصغر، طاووسی، محمود. 1396. ﺗﻔﺴیﺮ ﺷﻤﺎﻳﻞﺷﻨﺎﺳﺎنه «ﻧﮕﺎه ﺑﻬﺮﺍ ﮔﻮ ﺁﺯﺩﺭﺷﻜﺎﮔﺎﻩ» ﺩﺭ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﻫﺎ ﺁﻝ‌ﺍﻳﻨﺠﻮ (٧٢٥-٧٥٨ﻩ.) ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎ ﺁﺭ ﭘﺎﻧﻮﻓﺴﮑﻲ. فصلنامه علمی‌پژوهشی نگره. شماره 43، ص 73- 60.
غلامی نژاد، محمد علی، تقوی، محمد، براتی، محمدرضا.1386. بررسی تطبیقی شخصیت بهرام در شاهنامه و هفت پیکر، نشریه ﻋﻠﻤﻲﭘﮋوﻫﺸﻲ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑیﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﺪ، ﺷﻤﺎره 158.
کاتلّی، مارگریتا، هامبی، لویی. 1394. هنر سلجوقی و خوارزمی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
کامبخش فرد، سیف الله. 1392. سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، چاپ 5، انتشارات تهران: ققنوس.
کریمی، پرستو، شاطری، میترا. 1394. داستان بهرام گور و کنیزک در آیینه ادب و هنر. نشریه علمی پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، شماره 10، ص34-17.
هینلز، جان. 1393. شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه.
یارشاطر، احسان و دیگران. 1392. تاریخ ایران کیمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان. ج 3. ترجمه حسن انوشه. تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.