بررسی ویژگی‌های بصری نگاره تبریز از کتاب بیان منازل و گونه شناسی عناصر ساختاریِ آن در قرن 10 هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده هنر و معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی

2 دانش آموخته ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز

چکیده

کتاب بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان نسخه خطی مصوری است که توسط نصوح مطراقچی در قرن10ق/16م به جهت اهداف سیاسی- نظامی تألیف شده و به روایت مسیر لشکرکشی دولت عثمانی از استانبول به شهرهای غربی ایران و بالعکس می‌پردازد. این ترسیمات توجه محققان زیادی را از حیطه‌های مختلف هنر، معماری و شهرسازی به خود جلب نموده و اعتقاد برآن است که نگاره‌های این کتاب را می‌توان به عنوان مرجعی تصویری جهت شناخت ساختار و سازمان فضائی شهرهای مختلف در 500 سال گذشته به شمار آورد. یکی از ترسیمات مهم این کتاب به سال 944ق/1537م مربوط به شهر تبریز، پایتخت صفوی در زمان شاه طهماسب است.
بنابر ادعای نگارندگان، نگارهٔ شهر تبریز به سبب اهمیت آن برای شاه سلیمان عثمانی براساس دقیق‌ترین اطلاعات وضع موجود ترسیم شده است. بنابراین هدف مقاله حاضر در گام اول بررسی ویژگیهای بصری نگاره‌های ترسیم شده از کتاب بیان منازل و در گام بعدی تبدیل یافته‌های بصری به زبان ترسیمی قابل درکی برای شناسایی عناصر ساختاری تبریز در قرن 10 ه.ق است.
در این راستا مقاله حاضر در پی پاسخ به این 2 سوال اساسی است که؛ در نگاره‌های بیان منازل از چه ویژگی‌های بصری جهت ترسیم عناصر ساختاری شهرها استفاده شده است؟ و اینکه آیا با تحلیل این ویژگی‌ها می‌توان اقدام به گونه شناسی عناصر ساختاری شهر تبریز در دوره صفوی نمود؟ روش این تحقیق در گردآوری اطلاعات تاریخی-تفسیری با رویکرد پدیدارشناسانه و تحلیلی– تطبیقی در تجزیه و تحلیل و تفسیر داده‌هاست.
سرانجام بر اساس معیارهایی همچون الهام از مکاتب هنری مختلف، مکمل بودن متن و تصویر، زاویه دید، پایه هندسی ترسیمی، واقعی بودن عناصر، دید سه وجهی، مقیاس و نیز ویژگیهای شکلی، تمامی عناصر مصنوع ترسیم شده در نگارۀ تبریز به دو دستۀ عناصر معماری شامل؛ مذهبی، خدماتی، حکومتی و عناصر شهری شامل تجاری، محلات مسکونی و ارتباطی تقسیم گردیدند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Visual Features of Tabriz Miniature of Beyan-i Menazil Book and Typology of Structural Elements of Tabriz City in the 10th Century A.H.

نویسندگان [English]

  • Lida Balilan Asl 1
  • fahimeh dostar 2
1 Department of Art & Architecture
چکیده [English]

Tabriz city, located in the North-west of Iran, is one of the most ancient cities of Iran before and after Islam. Up to the middle of King Tahmasb’s reign, the second King of the Safavid dynasty (962AH/1555AD), this city was the capital and after that, up to the end of the rule of the Qajar dynasty (1194AH/1780AD), it has always been the second most important and unique city of Iran considering the religious, political and economic standpoints and consequently the architecture and urbanism. Unfortunately, consecutive earthquakes and wars with the neighboring country, Ottoman, have destroyed the spatial structure of this historical city. Now, after three decades, the spatial structure of Tabriz during the Safavid era remains ambiguous.
The mentioned events indicate serious damages to physical structure of Tabriz during Tahmasb reign, in a way that the contemporary architects and urban planners do not have any precise picture from Tabriz in this period. Nowadays, this issue has created many problems with regard to renewal and reconstruction of important parts of this city due to lack of existence of valid and precise historic documents. This issue becomes more important when we realize that physical structure of Tabriz had inspired builders of the later capitals of the Safavids, Qazvin and Isfahan. As an example, design of Tabriz’s Hasht-Behesht Palace, was formed in relation to compulsory move of artists and architectures of north-west of Iran to the Central Asia according to Timur’s order that led to experiencing nomadic life there by the above-mentioned people; in a way that Turkmen capital moved to Tabriz, Hasht-Behesht was built and then during the Safavid era, cases of Qazvin and Isfahan were influenced. It seems that geographic location of Azerbaijan and ongoing political tensions between Ottoman government and the Safavids led to spreading architectural form of Hasht-Behesht and its reflection on Chinali Palace; also, Indian representatives, who were in Iran because of the good relationship of India and the Safavid government, took the form of Hasht-Behesht to India subcontinent.
The documents related to this era are limited to itineraries and some drawings that are recorded by tourists. The miniature drawn by Nasuh in 944Ah/1537AD known as Matrakçı is the oldest and the most important recorded document from the Safavid Tabriz because of political- military reasons that is drawn during the attack of Sultan Süleyman the Ottoman to Iran and the reign of King Tahmasb I, but none of the architecture and urbanism researchers has attempted to reread this important historical document.
Miniature of Matrakçi, the most original document of this research, was prepared by Nasuh as a pictorial manuscript for Süleyman the Magnificent in 944AH/1537-38AD; the topic was “Beyan-i Menazil” which aimed at narrating military expedition route of Ottoman government to Iraqs[i].  The book of “Beyan-i Menazil” has 109 framed pages that include 130 images; each page is 230 x 315 mm. The texts of the pages are written in frames of 130 x 220 mm that are in center of the page and there are uneven margins on the page. Most of the pages do not have margins and it seems that some of the paintings are cut after being executed. The manuscript has text as well as illustrated pages that describe and portray Sultan Süleyman I's two-year military campaign of 940-42AH (1533-36CE), launched from Istanbul and extending into the two Iraqs as far as Baghdad.
The visual compilation of the Beyani-i Menazil provides multilayered information on Ottoman campaign and visited places which is one of the unique features of this book. Selection of the points of view in paintings of the cities in miniatures, using natural connective elements including rivers and mountains was based on rational connection of the miniatures to each other. As a result real imagination of the route taken by the army and finally, creative innovation of perspective refer to total visualization of images in the form of a category that as a consequent, sets the large panorama of the narrative’s action that introduces cities, stopping points of the army, plants and animals as well as movement of the army, and tries to represent all details with a symbolic language. Therefore, this article tries to respond to these fundamental questions that: has a specific symbolic language been used in visualization of the architectural and urban elements of miniatures in this book? How can we identify and interpret Tabriz urban and architectural elements in the Safavid period after discovery of Beyan-i Menazil miniatures’ characteristics? According to specific complexity of the subject in order to fulfill the research goals and respond to the questions, in addition to the general features of the Beyan-i Manazil manuscript, the characteristics including 1-inspiration from different artistic schools 2-complementary characteristics of illustration and text 3-point of view 4-drawing and compliance with reality 5- Perspective 6- vegetation 7-color, ornamentation  and symbolic language form features have been investigated concurrently with details related to Tabriz city.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Early-Safavid Tabriz
  • Beyan-i Menazil Book
  • Tabriz Miniature
  • Visual Features
  • Structural Elements
آیت‌الله‌زاده شیرازی، باقر (1385)، "گفت و گو با دکتر باقر آیت الله زاده شیرازی در خصوص شکل گیری هنر اصفهان در بسـتر معمـاری"، اصـفهان: همایش معماری و شهرسازی مکتب اصفهان.
آیت اللهی، حبیب‌الله، غلام حسنی، رویا (1382)، رنگ و شکل در مکتب هرات، پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران، مطالعات هنرهای تجسمی، شماره 20، صص 50-56.
اشرفی،م.م. (1388)، از بهزاد تا رضا عباسی، تهران، ترجمه نسترن زندی، ترجمه و نثر آثار هنری «متن».
اولیا چلبی (1314)، اولیا چلبی سیاحتنامه سی، ایکنجی جلد، ایلک طبعی، در سعاتده (اقدام) مطبعه سی.
اولیا چلبی (1338)، سیاحتنامه اولیا چلبی، قسمت اذربایجان و تبریز، ترجمه حاج حسین نخجوانی، تبریز، شفق.
انصاری، مجتبی، صالح، الهام (1391)، بررسی تطبیقی نگارگری مکتب دوم تبریز و باغ ایرانی در دورۀ تیموری و صفوی، فصلنامه علمی- پژوهشی نگره، دانشگاه شاهد، شماره 22، تابستان 1391.
بخت آور، الهه و شیرازی، علی اصغر (1388)، نحوه شکل گیری مکتب عثمانی و بررسی ویژگیهای آن، فصلنامه نگره، شماره 10، بهار 1388، صص 31-41.
ستارزاده، داریوش، بلیلان اصل، لیدا، اشرفی پور، بهاره، بلورچیان، مژده (1392)، بازسازی نقشۀ شهر تبریز در دروۀ صفوی با استناد بر مینیاتور مطراقچی و سایر مستندات، طرح پژوهشی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی.
سیدیان، سیدعلی؛ علی نیا، سعید ؛ حیدر نتاج، وحید (1396)، گونه‌شناسی بافت نمای شهری (با رویکرد شکلی) (نمونه موردی میدان امام خمینی تهران)، باغ نظر، دوره 14، شماره 53، آبان 1396، صص. 15-32.
صالح شوشتری، سمیه و شیرازی، علی اصغر (1387)، تطبیق شکل درخت در طبیعت با آثار نگارگری ایران، فصلنامه نگره، (7) : 15-5.
صالحی، سودابه (1394)، روش شناسی‌های تحقیق بصری: خوانش بصری، فصلنامه نقد کتاب، سال دوم، شماره 5، بهار 1394، صص 251-266.
طهماسبی عمران، فاطمه و معقولی، نادیا (1396)، تأثیر نگارگری ایرانی بر عناصر بصری حمزه نامه با تأکید بر مکتب تبریز، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شماره 2، دوره 22، تابستان 1396، صص. 31-44.
عسگری، کیوان (1373)، تقارن در نگارگری ایرانی، پایان‌نامه کارشناسی، رشته نقاشی، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر.
فخاری تهرانی و همکاران (1385)، بازخوانی نقشه‌های تاریخی شهر تبریز، نشر شرکت عمران و بهسازی شهری ایران «مادر تخصصی»، تهران.
فرخ فر، فرزانه و خزائی، محمد و حاتم، غلامعلی (1391)، نگارگری عثمانی با رویکرد به دستاوردهای هنری ایران (بررسی تطبیقی نگارگری عثمانی و نگارگری ایران نیمه نخست قرن دهم هجری)، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، شماره 49، بهار 1391، صص 19-30.
فروتن منوچهر (1384)، درک نگارگران ایرانی از ساختار فضای معماری ایران، فصلنامه فرهنگستان هنر خیال، شماره 7.
کربلائی تبریزی، حافظ حسین (1344)، روضات الجنان و جنات الجنان، تصحیح سلطان القرائی، جلد1، تهران.
کنگرانی، منیژه (1390)، فردوسی در آیینه نگارگری ایرانی، فصلنامه کیمیای هنر، سال اول، شماره 1، زمستان 1390، صص. 71-82.
محمدزاده، مهدی، مسینه اصل، مریم (1395)، معماری در نقاشی مکتب هرات، دو فصلنامه فیروزه اسلام، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، سال دوم، شماره 3، صص 27-45.
مستوفی، حمدالله (1336)، نزهه القلوب، طبع تهران.
مظفری خواه، زینب و گودرزی، مصطفی (1391)، بررسی فضا در نگارگری ایرانی با تاکید بر منتخبی از آثار بهزاد، نشریه مطالعات هنر اسلامی، بهار و تابستان 1391، دوره 8، شماره 16، صص. 7-20.
معرک نژاد، رسول (1391)، رابطه بینامتنی حکمت شاعرانه صائب و نگارگری مکتب اصفهان، مجله کیمیای هنر، تابستان 1391، سال اول - شماره 3 ISC ، صص. 111 تا 130.
موسوی لر، اشرف (1382)، زیبایی شناسی ایرانی اسلامی در آثار کمال الدین بهزاد، برگرفته از رساله دکتری، همایش بین المللی کمال الدین بهزاد، تهران: 1382.
ناسی، کریستا (1378)، نگارگری به مثابه هنر مینوی، فصلنامه هنر، شماره 4 ، صص 156-163.
یوردایدین، حسین (1976)، بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان، مرکز چاپ و تحقیقات تاریخ ترک، آنکارا.