مطالعهٔ تطبیقی مکاتب نقاشی در ادوار قاجار و پهلوی اول با رویکردهای فکری در برابر ورود تجدد به ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه الزهرا

2 دانشیار گروه مطالعات عالی هنر دانشگاه تهران

چکیده

در عصر قاجار، در پی ورود فلسفهٔ مدرن به ایران، ساختارهای سنتی پیشین شروع به ریزش کرد و اصالت امر ذهنی جای به اصالت امر عینی در چارچوب ابعاد فاهمهٔ انسانی داد. جامعهٔ فکری ایران آن زمان، در مواجهه با دوگانگی فرهنگ پیشین خود و فرهنگ نوین غرب، چند رویکرد مختلف اتخاذ نمود که به‌زعم برخی نظریه‌پردازان معاصر می‌توان آنها را در سه رویکرد کلی غربگرایانه، انطباق‌گرایانه و انتقادی تقسیم‌بندی نمود. هر یک از این سه رویکرد با نمایندگان مشخصی در عرصه اندیشه شناخته ‌می‌شوند. بر پایهٔ فرضیه تحقیق، به نظر می‌رسد که هم‌زمان نقاشی ایرانی نیز ضمن خروج از الگوی جامع پیشین، جوهر زیبائی‌شناختی خویش را وانهاد و در رویکردهای متنوع و البته غیرمتجانسی چون رویکرد غربگرایانه که در تلاش برای بازنمایی امر واقعی بود و در مدارس جدید تعلیم داده می‌شد، پیکرنگاری درباری که رویکردی انطباقی میان عناصر ایرانی و رهیافت‌های غربی داشت، و رویکرد انتقادی که در نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نگارگری‌نو جلوه‌گر می‌شود، ظهور یافته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و تطابق رویکردهای متنوع هنری این دوره، در قبال جریانات نوین فکری و شناسایی وجوه اشتراک و افتراق این رویکردها در هر دو حوزه صورت گرفته است. پرسش اصلی عبارتست از اینکه اولاً میان متفکران و هنرمندان از نظر نوع رویکرد چه تشابهات و تمایزاتی می‌توان قائل شد؟ و ثانیاً در میان دو گروه متفکران و هنرمندان کدام رویکردها تداوم یافت و کدام یک ابتر ماند؟ روش تحقیق در نوشتار حاضر، توصیفی ـ تحلیلی، جمع‌آوری اطلاعات به شیوهٔ کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل داده‌ها به روش استقرائی است. طبق یافته‌های تحقیق می‌توان گفت، در حالی که در حوزهٔ تفکر رویکرد انطباق‌گرا و رویکرد انتقادی تداوم یافته و به جریان غالب بدل شدند و رویکرد غربگرایانهٔ محض را به حاشیه راندند در نظام هنر این رویکرد غربگرایانه بود که سلطه کیفی و کمّی یافت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Schools of Painting in the Qajar and the First Pahlavi Periods with the Intellectual Approaches against the Dawn of Modernism in Iran

نویسندگان [English]

  • mina mohammadi vakil 1
  • hasan bolkhari ghehi 2
1 alzahra university
2 Associate Professor in the Department of Art Studies, University of Tehran
چکیده [English]

In the Iranian traditional painting, the visual foundations and structural principles were impressed by mysticism and its perception of eastern existential philosophy, but the Qajar artist, in confronting the rapid flow of the manifestations of European culture and civilization, was inevitably drawn to the visual and substantial elements of those works. He too, like other thinkers and intellectuals of the then Iranian society, neither wanted nor was able to completely relinquish the previous traditional values. With changes in the worldly views and lack of juxtaposition of previous traditional philosophy and new thoughts, the intellectual foundations were practically disrupted. The political, social and cultural system of Iran became extremely exposed to incoherence and confusion. There were no clear paradigms in any areas and the extensive contradictions were apparent everywhere. In such conditions, the Iranian thinkers and philosophers introduced various approaches to exit the emerged crises. These approaches can be generally divided into three main categories: 1- Westernized approach, 2- Adaptive approach, 3- Critical or traditional approach. The westernized approach that saw its utopia in the European culture and civilization, diligently attempted to absorb all aspects of that culture. The adaptive approach somewhat believed in the symbiosis and reconciliation of the Iranian traditions and European culture and sought proofs of civilization in tradition and religion. The critical or traditional approach though, included the diehard opponents of modernism and some supporters who believed that westerners had acquired their knowledge and civilization from the knowledge of our bygones and our fault for the existing decadence was due to our negligence of our past. Each of these three approaches is recognized with specific representations in the realm of thought. Based on the hypothesis of the research, it seems that the Iranian painting, while departing from the previous comprehensive paradigm, also gave up its aesthetical essence and appeared in similar approaches. The current research is conducted with the objective to review and compare the various artistic approaches of this period with the new intellectual trends and recognize the similarities and differences between these approaches in both areas of art and thought. The main questions are, firstly, what differences and similarities exist between the two groups of thinkers and artists in terms of approaches and secondly, which approaches lasted and continued among the two groups of artists and thinkers and which ones remained curtailed?
The method of research in the current essay is descriptive-analytic and data were collected from the library and the analysis of the information was done by method of induction. According to research findings, it becomes clear that the Qajar artist who on one hand was influenced by the fall of traditional philosophical values and on the other hand gave himself away to the new European force, manifested his experiences by various artistic methods. In response to the first question, the Qajar artists like the thinkers of that period also took three approaches against the onset of modernism, generally similar to those of the thinkers. Traditionalists who incorporated a blend of popular tendencies, tradition and religion in their works were represented by new miniature painting and later teahouse paintings. The second group had adaptive inclinations and tried while acquiring new European findings, to also preserve their ideals and national identity and for several generations they attempted to adapt to western elements and old national ideals of which the best examples are seen in royal portraiture paintings. The westernized group, however that ultimately surpassed the other two currents, completely left its historical artistic paradigms and embarked on imitating the classic western methods. This approach in later decades with the appearance of Kamal al-Molk and the establishment of his style as the official artistic trend, for decades profoundly influenced the Iranian art of painting. During the dominance of the westernized artistic approach, the two other currents were pushed aside. In response to the second question of the research on the success and continuity of the approaches, it can be briefly said that while in the intellectual realm the adaptive and critical approaches became enduring and dominant trends and pushed aside the sheer westernized approach, the westernized approach found a quantitative and qualitative dominance in the art discipline.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian Painting
  • Qajar period
  • Modernism
  • Westernization
  • Traditionalism
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، 1382، مقدمهٔ ابن خلدون، ج1، ترجمه محمد پروین گنابادی، علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دهم‌.
آدمیت، فریدون، 1351،  اندیشهٔ ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار). تهران، خوارزمی.
آرین‌پور، یحیی. 1357، از صبا تا نیما. ج 1، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ پنجم.
اکبری، محمدعلی، 1384، چالش‌های عصر مدرن در ایران عهد قاجار (مجموعه مقالات)، تهران، نشر روزنامه ایران.
اوبن، اوژن، 1362، ایران امروز 1907 ـ 1906، ترجمه و حواشی علی‌اصغر سعیدی، تهران، کتابفروشی زوار.
بنجامین، س. ج. د.، 1369  ایران و ایرانیان «عصر ناصرالدّین شاه»، ترجمهٔ محمدحسین کردبچه، بی‌جا، جاویدان.
بینیون و دیگران، 1383، سیر تاریخ نقاشی ایران، ترجمهٔ محمد ایرانمنش، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم. 
پاکباز، رویین، 1378، دایره‌المعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر.
پاکباز، رویین، 1380، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، زرین و سیمین، چاپ دوم.
پولاک، یاکوب‌ادوارد، 1368، سفرنامهٔ پولاک (ایران و ایرانیان)، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چاپ دوم.
جلال‌الدین میرزا، 1389، نامه خسروان، داستان پادشاهان پارس از آغاز تا پایان ساسانیان، تهران، پازینه.
حائری، عبدالهادی، 1387، نخستین رویاروییهای اندیشه‌گران ایران با دو رویهٔ تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیر‌کبیر، چاپ چهارم.
داوری‌اردکانی، رضا، 1363، شمه‌ای از تاریخ غرب‌زدگی ما (وضع کنونی تفکر در ایران)، تهران، سروش، چاپ دوم.
رابینسون، یحیی ذکاء و کریم امامی، 1354، نگاهی به نگارگری ایران در سده‌های دوازدهم و سیزدهم، ج1، ترجمهٔ کلود کرباسی، تهران، دفتر مخصوص فرح پهلوی.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی، 1384، جامع‌التواریخ (تاریخ افرنج، پایان و قیاصره)، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران، میراث مکتوب.
روزنامه دولت علیهٔ ایران 1370، ج1، شماره 550 ـ 1. تهران، نسخه جدید چاپ شده توسط کتابخانهٔ ملی جمهوری اسلامی.
زرگری‌نژاد، غلامحسین، 1390، رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، چاپ دوم.
زیباکلام، صادق، 1385، ما چگونه ما شدیم؟ ریشه‌یابی علل عقب‌ماندگی در ایران، تهران، روزنه، چاپ چهاردهم.
سهیلی‌خوانساری، احمد، 1368، کمال‌هنر، تهران، علمی و سروش.
سیدجمال‌الدین اسدآبادی، 1358، مقالات جمالیه، بکوشش ابوالحسن جمالی، طهران، اسلامی، چاپ دوم.
سیدجمال‌الدین افغانی، 1355، عروه‌الوثقی، ترجمهٔ عبدالله سمندر، کابل، بیهقی.
شایگان، داریوش، 1356، آسیا در برابر غرب، تهران، امیرکبیر.
طالب‌اوف، عبدالرحیم، 1347، مسالک‌المحسنین، تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی.
فلاندن، اوژن. 2536، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، اشراقی، چاپ سوم.
فلور، ویلم، چکلووسکی، پیتر و اختیار، مریم. 1381، نقاشی و نقاشان قاجار، ترجمهٔ یعقوب آژند، تهران، ایل شاهسون بغدادی.
کسروی، احمد. 1392، تاریخ مشروطهٔ ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ بیست و پنجم.
کشمیرشکن، حمید. 1394، هنر معاصر ایران، ریشه‌ها و دیدگاه‌های نوین، تهران، نشر نظر.
گاردان، کنت‌آلفرد، 1362، مأموریت ژنرال گاردان در ایران، ترجمهٔ عباس اقبال آشتیانی، تهران، گزارش، چاپ دوم.
ماری، پی‌یر، 1391، اومانیسم و رنسانس، ترجمهٔ عبدالوهاب احمدی، تهران، آگه.
مجدالملک، حاج میرزا محمدخان، 1321، رسالهٔ مجدیه، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، طهران، چاپخانه بانک ملی ایران.
محبوبی‌اردکانی، حسین، 1378، تاریخ مؤسسات تمدّنی جدید در ایران، ج1، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم.
محمود، محمود، 1353، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی، ج1، تهران، اقبال، چاپ چهارم.
مددپور، محمد، 1372، تجدد و دین‌زدایی در فرهنگ و هنر منورالفکری، از آغاز تا پایان قاجار، تهران، سالکان.
مسعودی، علی‌بن‌حسین،1382، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج1، ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.
ملکم، سر جان، 1303ق.، تاریخ ایران، دو جلد در یک‌ مجلد، ترجمهٔ میرزا اسماعیل بن محمدعلی حیرت، تهران، کتابفروشی سعدی، (این کتاب از روی نسخه چاپ سنگی بمبئی افست شده است، 1383).
میرزامصطفی افشار (بهاء‌الملک)، 1349، سفرنامهٔ خسرومیرزا (بپطرزبورغ) و تاریخ زندگی عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، به کوشش محمد گلبن، تهران، کتابخانهٔ مستوفی.
ناطق، هما، 1375، کارنامه فرهنگی فرنگی در ایران، پاریس، خاوران.