تبیین ویژگی‌های نقش‌مایۀ بته با توجه به نظریات و آراء پژوهشگران در باب اصل و منشأ آن در هنر اسلامی و نقدی بر نظرگاه درخت سرو به عنوان منشأ این نقش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

2 ریاست دانشکده علوم نظری و مطالعات عالی هنر، دانشگاه هنر، تهران، ایران.

چکیده

نقش‌مایۀ بته در میان نقوش هنر اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. تنوع شکل و گسترۀ حضور این نقش‌مایه پژوهشگران بسیاری را بر آن داشته است که طی سدۀ اخیر در خصوص چیستی آن مطالعه و پژوهش نمایند. این پژوهش‌ها هنوز هم ادامه داشته و محققان هنر اسلامی هر از چند گاهی شاهد ارائۀ نظریۀ جدید دربارۀ سرچشمه و اصل این نقش هستند. دلیل این تشتت آراء و ظهور فرضیه‌های جدید در خصوص این نقش را می‌‌توان جامع و قابل تعمیم نبودن آن‌ها به همۀ نقوشی دانست که تحت عنوان نامی واحد ـ بته ـ قرار گرفته‌اند. پرسش‌های‌ پژوهش حاضر عبارت‌اند از: 1ـ علت پراکندگی و عدم جامعیت آراء در خصوص منشأ و چیستی بته چیست؟ 2ـ ویژگی‌های متمایزکننده نقش بته از سایر نقوش مشابه کدام‌اند؟ 3ـ چه شواهد تاریخی، فرهنگی و هنری در دست هست که بتوان درخت سرو را منشأ و اصل این نقش‌مایه دانست؟ روش تحقیق تاریخی ـ تحلیلی بوده و شیوۀ گردآوری داده‌ها، به روش مطالعۀ کتابخانه‌ای و جستجوی میدانی و اینترنتی بوده است. بررسی اجمالی مهمترین آراء پژوهشگران حوزۀ مطالعات هنر اسلامی و طبقه‌بندی آن‌ها در سه گروه گیاهی، جانوری و غیر این دو نشان‌دهندۀ آن است نقوشی با منشأهای گوناگون تنها به جهت مشابهت در صورت کلی، یکسان پنداشته شده‌اند. ویژگی‌هایی از قبیل شکل کلی مخروطی، گیاهی بودن، جهت‌دار بودن، مستقل بودن و ... بته را از سایر نقوش مشابه متمایز می‌نماید. همچنین بررسی منابع مزدیسنایی، آثار هنری، تاریخی و ... پیش از اسلام نشان‌دهندۀ آن است که دلیل محکمی که نشاندۀ قداست درخت سرو در اندیشۀ ایرانیان باستان باشد وجود ندارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explaining the Botteh Motif's Characteristics Considering the Views and Opinions of the Scholars about Its Origin in Islamic Art and a Critique of the Cypress Tree View as the Origin of This Motif

نویسندگان [English]

  • Mozhgan Kheirollahi Aznavle 1
  • Esmael Bani Ardalan 2
1 Department of Comparative and Analytic History of Islamic Art, Faculty of Theoretical Sciences and Art Studies, University of Art, Tehran, Iran.
2 Head of the Faculty of Theoretical and Higher Studies of Art, University of Art, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Botteh motif or Paisley Pattern is of great status in the Islamic art. This motif in a variety of different types is used in Islamic artworks such as textiles, carpets, stucco, etc. During recent centuries, the variety of this motif has persuaded scholars to do research on the origin of it.  None of these are comprehensive, and they cannot be attributed to all the motifs called Botteh; therefore, various new hypotheses have already been raised about the origins of this motif. They are always looking for the cause of this dispersion of opinions and trying to justify these various ideas.
In this paper, by asking three questions, the quiddity of this motif and the cause of the dispersion of ideas about its origin are investigated.
1. What is the reason for the dispersion and incompleteness of the ideas about the origin of the Botteh motif?
2. If the reasons for the dispersion of ideas are motifs that are similar in appearance but have different meanings and origins, then what are the properties of a Botteh motif that distinguish it from other motifs?
3. What are the historical, cultural and artistic evidences that confirm the cypress tree as the origin of this motif?
The main hypothesis of the paper is that a group of motifs with different origins is imagined alike due to similarity in form. Then all of them were named “Botteh” which is the most known motif among these types of motifs.
The second hypothesis is as follows: The origin of the Botteh motif is a kind of conifer, but it cannot be a cypress.
In order to answer the research questions and to test the validity of the hypotheses, firstly the most important opinions of the researchers of the field of Islamic art studies on Botteh motifs were briefly reviewed. And then they were classified in three groups of plants, animals, and other ideas to better enable us to analyze them.‏ In the following, the meaning of the name of this motif was studied in Lexicons. By comparison of the results of these two sections and image examples called Botteh, it is inferred that several types of motifs with various origins are imagined to be the same due to the similarity of the apparent form.
In the second part, the idea of the cypress, as one of the most important opinions about the origin of the Botteh motif, is criticized.
The most important outcome of this research is getting to the point that several types‏ of motifs with different origins are considered to be the same because of their evident formal similarities.‏
The second result of this research is suggestion of some distinctive properties for the Botteh motif. Some of them are as follows: The first property is the conical shape of the motif. The second property, according to the meaning of the name of this motif, is the separation of tree motifs from non-tree motifs; with the help of components and details such as stems, branches, trunks, etc. or other indications that allude to the motif of the tree.
In this paper it is shown that there was no mention of the sanctity of the cypress in the old Zoroastrian scriptures until the eighteenth century. Ferdowsi's Shahnameh is the oldest book in which it was recorded. On the other hand, the precise examination of Persepolis petroglyphs shows that these trees are not of the Cupressaceae family, and it seems that they belonged to the Pinaceae family, such as the Pinus, Abies, etc.‏ The third point, according to Parham, is regarding religious rigors in drawing of the cypress tree. Among the artworks of the Islamic era in Iran, plant motifs and various trees, including cypress, have been replicated very often. Even since the third century AH, animal and human motifs have also been used in many examples of Islamic arts.
The method of research is historical-analytical and it is conducted using library resources and the internet.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Botteh
  • Buteh
  • Paisley Pattern
  • Cypress Tree
  • Islamic Art
آذرفرنبغ، پسر فرخزاد. آذرباد، پسر امید. 1389. دینکرد هفتم، تصحیح متن، آوانویسی، نگارش فارسی، واژه‌نامه و یادداشتها: محمد تقی راشد محصل، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
 آموزگار، ژاله،  تفضلی، احمد. 1370. اسطورۀ زندگی زرتشت. بابل: کتابسرای بابل.
 ادواردز، سیسیل .1358. قالی ایران. مترجم: مهین‌دخت صبا، تهران: امیرکبیر.
اسدی طوسی، علی‌بن‌احمد (1336)،  لغت فرس. به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، طهوری.
 افروغ، محمد. 1388. «عقلانیت در هنر ایرانی: نگاهی به درخت سرو و هویت نگاره‌ بته‌جقه»، کتاب ماه هنر، 128: 6 ـ 42.
اینجوی شیرازی، میرجمال‌الدین‌حسین‌بن‌فخرالدین‌حسن .1351. فرهنگ جهانگیری. جلد دوم، ویراستار: رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ابوالمجد تبریزی، محمد بن مسعود .1381. سفینه تبریز. با مقدمۀ عبدالحسین حائری و نصرالله پورجوادی، تهران: نشر دانشگاهی.
بویس، مری .1375. تاریخ کیش زرتشت: هخامنشیان. جلد دوم، مترجم: همایون صنعتی‌زاده، تهران: توس.
پرهام، سیروس .1378. «از سرو تا بته». نشر دانش، سال شانزدهم، زمستان، 4: 42ـ39.
ـــــــــــــ .1389. «پیشین نمونه‌های بته‌ای تخت‌جمشید»، نقش و فرش، شمارۀ نوزدهم، تابستان و پاییز، 19: 14ـ13.
پرهام، سیروس. آزادی، سیاوش .1364. دستبافته‌های عشایری و روستایی فارس. جلد یکم، تهران، موسسه‌ انتشارات‌ امیر‌کبیر.
پوریا، فرشید .1389. «بته‌جقه در دوره هخامنشیان»، نقش و فرش، تابستان و پاییز، 19: 12.
تجدد، حسین .1389. دایره المعارف فرش دست بافت ایران. جلد یکم، ویراستار: حسین امین، تهران: دایره المعارف ایران شناسی.
حیدری، علیرضا .1338. «قالی بافی در ایران»، سخن، دورة 10، دی ماه، 10:  1033ـ1027.
حشمتی رضوی، فضل الله .1375. «بُته»، دانشنامه جهان اسلام، (جلد دوم، حرف ب، مدخل بته، :242ـ240) تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی.
دادگی، فرنبغ .1369. بندهش. گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
داعی‌الاسلام، سید محمد علی .1362. فرهنگ نظام. جلد یکم، چاپ دوم، تهران: دانش.
دانشگر، احمد .1372. فرهنگ جامع فرش ایران. تهران: دی.
دهخدا، علی اکبر .1377. لغت‌نامه دهخدا. جلد سوم، چاپ دوم از دورۀ جدید(شانزده جلدی)، تهران: دانشگاه تهران.
ذکریایی کرمانی، ایمان .1388. شال‌های ترمه کرمان: گذشته، حال، آینده. با مقدمه محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: متن.
ذویاور، حامد. وحدتی، مهنوش. مکی‌نژاد، مهدی .1394. «معانی نمادین نقش‌مایه بته‌جقه»، کیمیای هنر، سال چهارم، 15: 112 ـ 99.
ژوله، تورج .1381. پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
سازمان جفرافیایی نیروهای مسلح .1376. مجموعه آثار معماری سنتی ایران (دوران قبل از اسلام). تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
شهبازی، علیرضا شاپور .1389. راهنمای مستند تخت جمشید [برای] بنیاد پژوهشی پارسه ـ پاسارگاد ـ. ویراستاران: سیامک پور افشار. ناصر براهیمی، چاپ دوم، تهران: سفیران و فرهنگسرای میردشتی.
صالحی کاخکی، احمد. نظری اصظهباناتی، امینه .1389. «تأملی در منشأ نقش بته‌جقه»، نامۀ هنرهای تجسمی و کاربردی، دورۀ جدید، سال سوم، 6: 5 ـ 91.
عطروش، طاهره .1385. بته جقه چیست؟. تهران: سی بال هنر.
عناویان، رحیم. عناویان، ژرژ .١٣٥٤. ترمه‌های سلطنتی ایران و کشمیر. ژاپن: سن شرکو توسیکاتسوشا.
فرای، ریچارد ن. .1368. میراث باستانی ایران. مترجم: مسعود رجب‌نیا، چاپ سوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم  . 1390. شاهنامه ابوالقاسم فردوسی بر پایۀ چاپ مسکو. چاپ پنجم، تهران: هرمس.
کسرائیان، نصرالله .1378. تخت جمشید. چاپ هفتم، تهران: آگاه.
کروری، سودابه. معقولی، فاطمه. راد، محمد هادی. متینی‌زاده، محمد .1377. «درختان دیرزیست استان یزد»، جنگل و مرتع، زمستان، 41: 56-43.
گیرشمن، رومن .1388. ایران از آغاز تا اسلام. مترجم: محمد معین، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مالاندرا، ویلیام. و .1391. مقدمه‌ای بر دین ایران باستان. مترجم: خسرو قلی‌زاده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
مجیدزاده، یوسف .1386. تاریخ و تمدن ایلام. ویراستار: رضا فرخ فال، چاپ دوم، تهران: نشر دانشگاهی.
ــــــــــــــــ .1388. تاریخ و تمدن بین النهرین. جلد سوم، چاپ دوم، تهران، نشر دانشگاهی.
محمد پادشاه (شاد) .1335. فرهنگ آنندراج.زیر نظر: محمد دبیر سیاقی، جلد یکم، تهران، کتابخانه خیام.
مرتضوی، سید نجم‌الدین. طالبی، فرحناز .1391. آشنایی با درختان، درختچه‌ها وپیچ‌های زینتی. مشهد، جهاد دانشگاهی.
معین، محمد. سید جعفر شهیدی .1377. مقدمۀ لغت‌نامه دهخدا، چاپ دوم از دورۀ جدید، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
نادری، سمیه (1390)، جایگاه نقش بته جقه در تزیینات تاج شاهان قاجار (جیغه)، کتاب ماه هنر، شمارۀ 162، صص 58 تا 63.
وصال، زینب (1387)، سابقۀ بته‌جقه در هنر و فرهنگ ایران. نمونۀ موردی: جمع آوری و بازسازی تعدادی از بته‌جقه‌های تاریخی و سنتی ایران (کاربری گرافیک امروز)، پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد(چاپ نشده)، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
ورزی، منصور (1350)، هنر و صنعت قالی در ایران، تهران: رز.
هانگلدین، آرمن (1375)،  قالی‌های ایرانی، مترجم: اصغر کریمی، تهران: یساولی.
هوار، کلمان (1390)، ایران و تمدن ایرانی، مترجم: حسن انوشه، ویرایش دوم، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
یساولی، جواد (1379)، مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران، تهران: یساولی.
منابع لاتین:
American Fabrics Magazine Editors .1972. AF Encyclopedia of textiles. 2th edition, Prentice-Hall.
 Ames, Frank .1997. The Kashmir shawl and its indo - French influence. china, Antique collector's club
ـــــــــــــــــــــــــ .2010. Woven masterpieces of Sikh heritage. china, Antique Collectors' Club.
Aschenbrenner, Erich 1981. Oriental Rugs: Persian. Vol. 2, London, Antique Collectors' Club. Printed in Germany, Munich.
Bhatnagar, Parul .2009. Decorative Design History in Indian Textiles and Costumes. Chandigarh, IND. Abhisek Publications.
Irwin, john .1973. The Kashmiri Shawl. London, Victoria & Albert museum monograph, MHSO.
Karpinski, Caroline .1963. Kashmir to Paisley. The Metropolitan Museum of Art Bulletin, New Series, Vol. 22, No. 3, Nov.: 116-123.
Milanezi, Enza .1999. The Carpet: Origins, Art and History. English translation: Rosanna M. Giammanco, Ontario, Firefly Books.
Moorcroft, William; Terbeck, George; Wilson, H. Hayman .1841. Travels in the Himalayan Provinces of Hidustan and The Panjab in Ladakh And Kashmir In Peshawar, Kabul, Kunduz And Bokhara From 1819 To 1825. Vol. II, London, J. Murray.
Purdon, Nicholas .1996. Carpet and Textile Patterns, UK, Lawrence King.
Racinet, Auguste .2011. The World Ornament Sourcebook. translation: Cambridge, UK and Antony wood, London, Vivays.
Rehman, Sherry; Jafri, Naheed .2006. The Kashmiri Shawl from Jamavar to Paisley. UK, Antique Collectors' Club.
Stone, Peter F .1997. The Oriental rug lexicon. London, Thames and Hudson.
Tortora, Phyllis G; Johnson, Ingrid .2014. The Fairchild books dictionary of textiles. 8th edition, New York, Bloomsbury Publishing Ink.
Trilling, James .2001. The Language of Ornament. London, Thames & Hudson.
 Internet Resources:
http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/trade/paisley.htm©Author: K. E.
Eduljee, Zoroastrian Heritage, 2005-14 (researched from 1979 onwards)
http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/balkh/talayehtepe.htm©Author: K. E.
Eduljee, Zoroastrian Heritage, 2005-14 (researched from 1979 onwards)
https://depts.washington.edu/silkroad/museums/mik/miksamarra.htm
http://fashionnama.com/gulf-uae-dubai-henna-designs-emirati-khaleeji-mehndi-pics
http://collections.vam.ac.uk/item/O93220/velvet-unknown
https://de.wikipedia.org/wiki/Sadebaum#/media/File:Juniperus_sabina_
K%C3%B6hler%E2%80%93s_Medizinal-Pflanzen-212.jpg
https://depts.washington.edu/silkroad/museums/mik/miksamarra.html
http://www.kashmircompany.com/blog/kashmirpaisley -showl-and-her-enduring-contribution