دفاعیه‌ای از نقاشی: تحلیل دیباچه قطب‌الدین محمد بر مرقع شاه تهماسب با رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی تحلیلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختهٔدکتری تخصصی تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، شهر تهران: استان تهران.

2 دانشگاه شاهد، تهران، ایران

3 عضو هیات علمی گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر ، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

چکیده

تاکنون به جنبه‌های ادبی و اطلاعات تاریخی که دیباچه‌های مرقعات در خوددارند توجه فراوانی شده، لیکن زمینه‌های جامعه‌شناختی آن‌ها و توجه به ارجاعات متن به بیرون وبستر تاریخی که در آن قرارگرفته‌اند همچنان مغفول مانده است. دیباچه قطب‌الدین محمد بر مرقع شاه‌تهماسب در سال 964ق از معدود دیباچه‌هایی است که در این برهه زمانی علاوه بر خوشنویسی به مسئله نقاشی و نقاشان می‌پردازد. این پژوهش به دنبال این مسئله است که علل برآمدن دیباچه قطب‌الدین محمد در خصوص نقاشی در قرن دهم کدامند؟ برای پاسخ، از جامعه‌شناسی تاریخی تحلیلی که بیشتر به دنبال «چرا»یی امور و پاسخ‌های مبتنی بر روابط علّی معتبر است، بهره گرفته شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دیباچه به عنوان دفاعیه‌ای از نقاشی و نقاشان ظهور یافته و زنجیره‌های علّی متنوعی متشکل از فضای سیاسی ـ مذهبی آن دورة تاریخی، سنت نوشتاری و پیش‌زمینه فکری، تحصیلاتی و شغلی مؤلف منجر به تألیف دیباچه گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Defense of Painting: Analysis of Qutb al-Din Muhammad’s Preface to Shah Tahmasb’s Album with an Analytical Historical Sociology Approach

نویسندگان [English]

  • Hanif Rahimi Pordanjani 1
  • Ali Asghar Shirazi 2
  • محسن مراثی 3
1 Ph.D. in Islamic Art History
2 Shahed University, Tehran, Iran
3 PH.D, Assistant Professor، Faculty Of Shahed University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

 
Album making is a long-standing tradition in the history of Islamic Art in Iran, especially at the end of the Timurid and Safavid Periods. Albums contain scattered pages of calligraphy and paintings which are bound together and form a book that is used in order to review the masterpieces of the artists in cultural meetings. These albums have some advantages for the art of Iran. Firstly, they preserve the works of art. Secondly, there is a place for workmanship and thirdly, sometimes the patron or the owner wanted an author to write a preface for it. In fact prefaces of the albums must be known as the first art histories of Iran which include precious information about artists, patrons and sometimes the history of forming the arts of calligraphy and painting. Hitherto there has been much attention to literary aspects and historical information in the prefaces of the albums, but sociological contexts of them and references of texts to their historical setting is still neglected. Preface to Shah Tahmasb’s Album, written by Qutb al-Din Mohammad in 964 AH, is one of the rare prefaces which in addition to calligraphy includes the issue of painting and painters. Many contemporary scholars point to it and it has an important place in the studies of Persian painting since the time it has been known, but a few scholars have studied it critically. After Dust Muhammad’s preface in 952 AH, this is the second preface which pays attention to paining and painters. While based on documents and texts neither of the authors is a painter but calligrapher. Now the question is that why in the mid-century an author like Qutb al-Din Mohammad after Dust Muhammad, paid attention to painting and painters? In fact this research sought to identify which causes led to the making of Qutb al-Din Muhammad’s preface about the painting in the tenth/sixteenth century. To answer this question, the analytical historical sociology approach is taken. This method, by means of primary and secondary sources, mostly focuses on “whys” in matters and answers based on authentic causal relationships; causes which lead to similar results.  At First step, researcher studied the biography of Qutb al-Din Muhammad and tried to solve the disagreement between the scholars about the real identity of him and similar historical figures like Qut al-Din Baghdadi and Qutb al-Din Muhammad Yazdi. After that the article paid attention to the text of preface and analysis of it. Qutb al-Din Muhammad in different ways, directly and indirectly tries to advocate painting and painters. He uses different sources like Hadith, historical remarks, poems and so on to prove the rightfulness of painting and the position of painters. Then the religio-political setting for the making of the preface was investigated. In that way, the life of Shah Tahmasb and his influence on the art and artist and also the influence of clerks on Shah Tahmasb and the court are discussed. Lastly, researcher assumes that different chains of linear and transversal causes like the political-religious atmosphere of that period, written tradition and finally intellectual-educational-professional background of the author tend to converge and the preface was written. One can regard these causes as two interwoven existential causes and formative causes. The presence of clerks in politics and their influence on King’s mind and pressure to artists, especially musicians and painters, changing King's mood and his reluctance of painting, miserliness and at last firing the painters from the court, are existential causes of writing the preface in defense of painting and painters. Written tradition of writing prefaces in the Safavid period which began many years ago in different branches of literature and not in painting, skill of the author in literature and his familiarity with techniques of lettering and secretary; also his religious beliefs in connection to his job as a storyteller (Qisi Khwan) and a link between clerks and the artist are known as formative causes. But the main cause must be known as the pressures of clerks on painting and painters and writing the preface as a result was a reaction in defense of painting.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Preface
  • Painting
  • Calligraphy
  • Qutb al-Din Muhammad
  • Analytical Historical Sociology
منابع و مآخذ
اسکاچپول، تدا. 1388. بینش و روش در جامعه‌شناسی تاریخی. ترجمه هاشم آغاجری. تهران: نشر مرکز.
اسکندربیگ ترکمان. 1382. تاریخ عالم آرای عباسی. به اهتمام ایرج افشار. تهران: امیرکبیر
برقی، احمدبن محمدبن خالد (بی‌تا. المحاسن. تحقیق جلال الدین حسینی. 2 ج. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
پروین گنابادی، محمد. 1348. «دیباچه نویسی»، سخن. ش 213 و 214.
پورتر، ایو .1388. «از نظریه دوقلم تا هفت اصل نقاشی»، مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل. ترجمه صالح طباطبایی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
جعفریان، رسول. 1391. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست ج 1، چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
دالساندری، وینچنتو. 1349. سفرنامه، سفرنامه های ونیزیان در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران: خوارزمی.
دانش‌پژوه، محمدتقی. 1350. «یک پرده از زندگانی شاه تهماسب». جستارهای ادبی. ش 28، سال7(4): 915-997.
راکسبرو، دیوید جی. 1388 الف. «رفتار نابسامان؟ اف. مارتین و مرقع بهرام میرزا»، مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل. ترجمه صالح طباطبایی. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
راکسبرو، دیوید جی. 1388 ب. «بهرام میرزا و مجموعه‌هایش»، هنر و معماری صفوی. به کوشش شیلا کنبی. ترجمه مزدا موحد. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
رحیمی پردنجانی، حنیف، شیرازی، علی اصغر و مراثی، محسن (1395. «بررسی دیباچه دوست محمد هروی بر مرقع بهرام میرزای صفوی از منظر جامعه‌شناسی تاریخی تحلیلی»، دوفصلنامه نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، بهار و تابستان (17): 53-69
رشتیانی، گودرز. 1390. «دیباچه‌نویسی متون تاریخی افشاریه؛ تداوم و تحول در یک سنت تاریخی»، دو فصلنامه تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری. دوره جدید. سال21، ( 8، پیاپی 90): 37- 61.
روملو، حسن بیگ. 1931. احسن التواریخ. تصحیح چارلس نارمن سیدن، کلکته.
زارعیان، مریم. 1391. «مناسبات روحانیان با دولت در عصر صفوی»، جامعه‌شناسی تاریخی، دوره 4(2) : 87- 116
سه‌کی، یوشیفوسا. 1390. «دیباچه قطب‌الدین محمد قصه‌خوان بر مرقع شاه طهماسب»، نامه بهارستان، سال دوازدهم (18-19): 41-56
شاردن، ژان (1345. سیاحت‌نامه. ترجمه محمد عباسی. ج 8 ، تهران: انتشارات امیرکبیر.
شیخ صدوق، این بابویه (1404ق. من لا یحضره الفقیه. تحقیق علی اکبر غفاری. 4 ج. چاپ دوم. قم: جامعه مدرسین.
صادقی بیک افشار، (1373. «قانون الصور»، در: رسالاتی در خوشنویسی و هنرهای وابسته. به اهتمام حمیدرضا قلیچ. تهران: روزنه.
عالی افندی، مصطفی. 1369. مناقب هنروران. ترجمه توفیق سبحانی. تهران: سروش
عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین‌العابدین. 1977. آیین اسکندری. زیر نظر علی شفائی. مسکو: دانش.
عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین‌العابدین. 1974. روضات الصفات. به کوشش ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف. مسکو: دانش.
عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین‌العابدین. 1368. تکمله الاخبار. تصحیح عبدالحسین نوائی. تهران: نشر نی.
فربرن، مایلز. 1394. تاریخ اجتماعی: مسائل، راهبردها و روش‌ها. ترجمه ابراهیم موسی‌پور بشلی و محمد ابراهیم باسط. تهران: سمت
قاسمی، حسین و رحمانی‌فر، سیما. 1390. «بررسی اهداف تاریخ‌نگاری و نحوه مشروعیت‌بخشی مورخان در دیباچه‌های تواریخ سلسله‌ای و مذهبی از دوره شاه عباس اول تا پایان حکومت صفویان»، فصلنامه تاریخ. سال6. 22): 119-139
قاضی احمد منشی قمی. 1359. خلاصه التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قاضی احمد منشی قمی. 1366. گلستان هنر. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: منوچهری.
قصه‌خوان، قطب‌الدین محمد. 964ق. «دیباچه بر مرقع شاه تهماسب»، در:کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. نجیب مایل هروی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
کوئین، شعله. 1387 الف. تاریخ نویسی در روزگار فرمانروایی شاه عباس صفوی. ترجمه منصور صفت گل. تهران: دانشگاه تهران.
کوئین، شعله. 1387ب. «تاریخ‌نگاری دیباچه‌های عصر صفوی». ترجمه فرشید نوروزی. نامه تاریخ پژوهان، (16): 82 - 116.
 کوشا، کفایت. 1383. «مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند در دوره صفوی». آینه میراث، دوره جدید، (26): 26-57
کلینی، محمدبن یعقوب. 1318ق. الکافی. تحقیق علی اکبر غفاری. چاپ سوم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
 مایل هروی، نجیب. 1372. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
همیلتون، گری جی. 1387. «تاریخ نو در جامعه‌شناسی»،در:تاریخ‌نگاری و جامعه‌شناسی تاریخی. ترجمه هاشم آغاجری. تهران: کویر.
 
Abrams, Philip. 1982. Historical Sociology. Somerset, England: Open books.
Adle, Chahryar. 1993. “Les artistes nommes Dust-Mohammad au XVIe siecle.” Studia Iranica 22, 2: 219-96.
Roxburgh, David J. 2001. Prefacing the Image: the writing of art history in sixteenth century Iran. Leiden; Boston; Koln: Brill.
Roxburgh, David J. 2005. The Persian Album, 1400-1600. New Haven: Yale University Press.
Sholeh A. Quinn, “The Historiography of Safavid Prefaces”, Safavid Persia: the history and Politics ofan Islamic Society, ed.: Charles Melville, London and New York, l.b. Tauris Co. 1996, pp. xi 428.