تجلی عدد چهار در نقوش سفالینه‌های پیش از تاریخ در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده صنایع‌دستی دانشگاه هنر اصفهان، شهر اصفهان، استان اصفهان.

2 کارشناس ارشد صنایع دستی / دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

میان اقوام و فرهنگ‌ها، برخی اعداد اهمیت ویژه‌ای دارند و به نظر می‌رسد که عدد چهار در فرهنگ و هنر ایران به‌ویژه هنر سفالگری، از اولویتی خاص برخوردار است. سفالگران با منقوش‌کردن سفالینه ها، از آن‌ها به عنوان جایگاهی برای بیان افکار، عواطف و تجسم باورهای خود بهره می‌گرفته‌اند. با بررسی سفالینه‌های پیش از تاریخ در ایران، به نقوشی برمی‌خوریم که بر پایۀ تقسیمات چهارگانه تصویر شده‌اند. پژوهش حاضر به این سؤال اصلی می‌پردازد که این نقوش چه مفاهیمی را برای مردمان آن زمان داشته است؟ و نگاهی پیرامون مفاهیم، نمادها و کاربرد عدد چهار و علت حضور این عدد در سفالینه‌های پیش از تاریخ در ایران دارد و در تلاش است که تلقی انسان نخستین را از این عدد در چگونگی پیدایش برخی نقوش ذکر کند.
روش این پژوهش توصیفی - تحلیلی بوده و گردآوری اطلاعات آن به شیوۀ اسنادی انجام شده است.
از نتایج این پژوهش برمی‌آید که نمود عدد چهار در بستر سفالینه‌ها، با فکر و اندیشه‌ای پایدار و عمیق گره خورده است که با ماهیت سفال _که به دلیل نقش عناصر چهارگانه در ساخت آن، بالقوه «چهار» را در ساختارش داراست_ بی‌ارتباط نیست. هم‌چنین با توجه به شناخت انسان از چهارگانه‌های موجود در طبیعت و اهمیت آن‌ها در زندگی وی، و نیز به سبب دامنۀ محدود حس عددی انسان و این که چهار احتمالاً برای بشر نخستین نماد آخرین حد شمارش بوده است، می‌توان مفاهیمی چون طلب برکت و حاصلخیزی برای گیاهان، باروری و بقای حیوانات، غلبۀ انسان‌ها بر نیروهای شر و جز این‌ها را به این نقوش نسبت داد.
همچنین نتایج این تحقیق حاکی از آن است که این عدد در قالب‌ها و شکل‌های متفاوتی نمود یافته است که در 5 گروهِ نقوش خطی، هندسی، گیاهی، حیوانی و انسانی قابل دسته‌بندی هستند که می‌توان با احتیاط ادعا کرد که بیش‌ترین تجلی عدد چهار در سفالینه‌های پیش از تاریخ در ایران در قالب نقوش هندسی و کم‌ترین نمود آن در نقوش انسانی بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The significances of number “four” and its embodiment in prehistoric pottery decorations in Iran

نویسندگان [English]

  • Mehrnoosh Shafie Sararoudi 1
  • Mahsa Hasannasab 2
1 Assistant Professor and faculty member in Handicrafts Faculty of Art University of Isfahan, Isfahan, Iran.
2 Master of Arts in Handicrafts, Art University of Isfahan
چکیده [English]

Evidently, certain numbers have certain significances for different nations and cultures. Seemingly, number four has a specific significance and priority in Iran’s culture and art, particularly in pottery. Decorating the potteries, the potters have utilized them as a means to express their thoughts, emotions, and realize their beliefs. Studying the potteries of the prehistoric era in Iran, some decorations were found which were shown in tetra-division patterns, in a way alluding to number four. The present study is an attempt to investigate number four and its embodiment in the potteries of prehistoric era in Iran. The significance and embodiment of number four in these potteries are investigated, and the early human’s conception of this number in the emergence of some decorations is also inspected.
   This study is based on descriptive- analytical method and the gathering of data was done in the method of documentary.
   The findings of the study indicate that number four had a significant importance in the potteries of the prehistoric era in Iran, and confirmed that it was tied to a deep profound though and most probably expressive of the beliefs of the people. The concepts such as asking for blessing, the fertility of plants, the survival of the animals, human being’s dominance over evil powers, etc. can be attributed to these motifs and decorations.
    Also the result of this study indicates number four has represented in five different groups categorize as linear motifs and geometric patterns, plant, animal and human motifs. Due to the results we can cautiously claim that number four has represented the most in the geometric patterns and the least in human motifs in Iran’s Prehistoric potteries.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pottery
  • prehistoric pottery
  • pottery decorations
  • Number four
  • the significance of numbers
آقاشریف، احمد. 1383.  اسرار و رموز اعداد و حروف. چاپ اول. تهران: نشر سعید محبی.
آموزگار، ژاله. 1392.  تاریخ اساطیری ایران. چاپ پانزدهم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت.
آنکوس ، ژراژ. 1377.  ثورا. ترجمه سودابه فضایلی. چاپ اول. تهران: نشر ثالث.   
انصاری، ابراهیم. 1378.  نظریه های قشربندی اجتماعی و ساختار تاریخی آن در ایران. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
بختورتاش، نصرت الله. 1386.  نشان راز آمیز: گردونه خورشید یا گردونه مهر. چاپ سوم. تهران: آرتامیس.
بهرام پور، نسرین. 1388.  بررسی نمادهای مقدس ایرانی در سفال. چاپ اول. تهران: شهر آشوب.
پوپ، آرتور اپهام. 1384.  شاهکارهای هنر ایران. ترجمه پرویز ناتل خانلری. چاپ سوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
توحیدی، فائق. 1386.  فن و هنر سفالگری. چاپ پنجم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌‌ها (سمت.
دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام. 1385.  درآمدی بر اسطوره‌‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. چاپ اول. تهران: دانشگاه الزهرا و کلهر.
جمالی. 1384.  بیان تاریخی و نمادین عناصر طبیعت در نقوش سفال‌های ماقبل تاریخ ایران. در اسماعیل آریانی (ویراستار)، مجموعه مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، خاک، هوا، آتش).  تهران: فرهنگستان هنر.
دانتزیگ، توبیاس. 1361.  عدد، زبان علم. ترجمه عباس گرمان. چاپ سوم. تهران: شرکت سهامی کتاب‌‌های جیبی.
دهخدا، علی اکبر. 1377.  لغت نامه دهخدا، جلد 5و6. چاپ دوم از دوره جدید. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ذوالفقارزاده، حسن و فاطمه اله یار. ۱۳۹۴.  بررسی الگوی نمادین عدد چهار در معماری اسلامی. همایش ملی معماری و شهرسازی ایرانی اسلامی، رشت، دانشگاه پیام نور استان گیلان.
رضی، هاشم. 1381.  آیین مهر. تهران:  بهجت.
زمردی، حمیرا. 1382.  نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و منطق الطیر. چاپ اول. تهران:  زوار.
سرلو، خوان ادواردو. 1388.  فرهنگ نمادها. ترجمه مهرانگیز اوحدی. چاپ اول. تهران:  دستان.
سماک، گلی. 1388.  عدد، رسانه رمزی در هنر ایران. کارشناسی ارشد رشته صنایع دستی گرایش طرح و تولید. دانشگاه الزهرا.
شوالیه، ژان و گربران، آلن. 1379.  فرهنگ نمادها، جلد 2. ترجمه سودابه فضایلی. چاپ اول. تهران:  جیحون.
شیمل، آنه ماری. 1388.  راز اعداد. ترجمه فاطمه توفیقی. چاپ دوم. قم: انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.
صارمی، حمیدرضا و نسیم رفیعی راد. ۱۳۹۳.  نمادپردازی اعداد در معماری اسلامی ایرانی با تأکید بر عدد چهار. کنفرانس بین المللی نیارش شهر پایا، تهران، موسسه سفیران فرهنگی مبین.
ضیاپور، جلیل. 1353.  نقوش زینتی در ایران زمین از کهن‌‌ترین زمان تا دوره مادها. چاپ اول. تهران:  ادراه کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
کامبخش فرد، سیف الله. 1379.  سفال و سفالگری در ایران: از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر. چاپ اول. تهران:  ققنوس.
کریستین‌سن، آرتور. 1378.  ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.
کریمی بابااحمدی، زینب؛ پژمان الماسینیا و گلناز رادمهر. ۱۳۹۴.  مطالعه و تحلیل اعداد اسطوره‌ای و نمادین صفر تا پنج (بررسی موردی ایران باستان).  کنفرانس بین المللی مهندسی و علوم کاربردی، دبی، موسسه مدیران ایده پرداز پایتخت ویرا.
کوپر، جی. سی. 1379.  فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمه ملیحه کرباسیان. چاپ اول. تهران: فرشاد.
کومن، فرانتس. 1380.  آیین پر رمز و راز میترایی (اسرار آیین میترا).  ترجمه هاشم رضی. چاپ اول. تهران. انتشارات بهجت.
کونتنو، ژرژ. 1380.  سفالگری ابتدایی ایران. ترجمه ژیلبرت صدیق پور. چاپ اول. تهران:  مترجم.
گدار، آندره. 1358.  هنر ایران. ترجمه بهروز حبیبی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه ملی ایران.
لولر، رابرت. ۱۳۶۸.  هندسه مقدس؛ فلسفه و تمرین. ترجمه هایده معیری. تهران:  علمی و فرهنگی.
لِوی، تونی. 1373.  منشأ اعداد، ترجمه سیامک کاظمی. پیام یونسکو، شماره 282، صص 9-5.
میروکیلی، ملاحت. 1388.  اعداد اسطوره ای و بازتاب آن در آثار هنری ایران پیش از اسلام. کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر. دانشگاه الزهرا.
نشاط، محمود. 1368.  شمار و مقدار در زبان فارسی. چاپ اول. تهران:  امیرکبیر.
نورآقایی، آرش. 1389. عدد، نماد، اسطوره. تهران: نشر افکار.
واندنبرگ، لویی. 1379.  باستان شناسی ایران باستان. ترجمه عیسی بهنام. چاپ دوم. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
هاکس، جیمز. 1928.  قاموس کتاب مقدس. بیروت: مطبعه آمریکایی.
هالینگ دیل، رجینالد. جان. 1387.  در تاریخ فلسفه غرب. ترجمه عبدالحسین آذرنگ. تهران:  ققنوس.
هدایت، صادق. 1383.  زند و هومن یسن. تهران:  نگاه.
هوهنه گر، آلفرد. 1366.  نمادها و نشانه‌‌ها. ترجمه علی صلح جو. چاپ اول. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت و فرهنگ و ارشاد اسلامی.
هینلز، جان راسل. 1383.  اساطیر ایران. ترجمه محمد حسین باجلان فرخی. چاپ اول. تهران:  اساطیر.
هینلز، جان راسل. 1368.  شناخت اساطیر ایران. ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی. چاپ اول. تهران: نشر چشمه.
یونگ، کارل گوستاو. 1383.  انسان و سمبول‌‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. چاپ چهارم. تهران: جامی.
 
Boyer, Carl Benjamin. 1991.  A history of mathematics. Wiley international edition.
Brinton, Daniel Garrison. 1894.  The Origin of Sacred Numbers. In American Anthropologist. Vol. A7, Issue 2, April 1894, pp. 168-173.
Brinton, Daniel Garrison. 1905.  The myths of the new world, a treatise on the symbolism and mythology of the red race of America. Philadelphia: DAVID McKAY.
Buckland, A. W. 1895.  Four, as a Sacred Number. In Journal of The Anthropological Institute Of Great Britain And Ireland.Vol. 25, pp. 96-102.
Crawley, Edwin Schofield . 1897.  The Origin and Development of Number Symbolism. In Popular Science Monthly, Vol. 51, August 1897. pp. 524-534.
Ghirshman, R. 1938.  Fouilles de Sialk, près de Kashan, 1933, 1934, 1937. V. I, (Musée du Louvre, Département des Antiquités Orientales, Série archéologique. T. IV et V.  Paris: Paul Geuthner.
Gow, James. 1884.  A Short History of Greek Mathematics. Cambridge: University press.
Oliver, George. 1875.  The Pythagorean triangle: or The science of numbers. London: John Hogg & Co.
Schimmel, Annemarie. 1993.  The Mystery of numbers. New York: Oxford University Press.
Spix, Johann Baptist von; Martius, Karl Friedrich Philipp von. 1824) Travels in Brazil, in the years 1817-1820: undertaken by command of His Majesty the King of Bavaria, Tr. from German by H. E.Lloyd, Vol. II. London: Longman, Hurst, Rees, Orme, Brown, and Green.
Tylor, Edward Burnett. 1871.  Primitive Culture: Researches Into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom, Vol. I. London: Murray.
Westcott, William Wynn. 1902.  Numbers: Their Occult Powers and Mystic Virtues. London.