بررسی نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی دورۀ سلجوقی و ایلخانی و بازتاب زندگی اجتماعی آن عصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه نیشابور

2 دانش آموخته گروه باستان شناسی از دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

در سده‌های میانۀ اسلامی، که اوج ترقی هنر‌ها محسوب می‌شود، سفالگری نیز پا به پای سایر عرصه‌های هنری، به مثابۀ پایۀ تجدید حیات هنری، در رقابت با صنعت ساخت ظروف درباری طلا و نقره حرکت نمود و سفالگران این دوره از خاک رس، نقش و لعاب ظروفی مجلل تولید نمودند. از آنجا که محصول و هر اثر هنری زاییده جامعه‌ای است که آن اثر را می‌طلبد، دو گونه ظروف فلزی وهمچنین جایگزینی سفالینه‌های زرین‌فام چالشی قابل‌توجه در سده‌های میانۀ اسلامی به شمار می‌رود. این تحقیق، ضمن بررسی ویژگی‌ها و شرایط اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی، تأثیر این عوامل اجتماعی را در بازنمایی نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی برجای مانده ردیابی می‌نماید. نگارندگان در پژوهش پیش رو کوشیدند تا روند جانشینی ظروف زرین فام و رقابت با ظروف فلزی سده‌های میانه‌ را تشریح کنند. بنابراین مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این پرسش‌هاست که ویژگی‌ها و شرای اجتماعی مردمان عصر سلجوقی و ایلخانی کدام‌اند، و کدام یک از نقوش سفالینه‌های زرین‌فام و ظروف فلزی این عصر متأثر از شرایط اجتماعی وقت بوده است. روش مقایسه‌ای _ تحلیلی به کار گرفته شده در مقاله حاضر بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای است. افزون بر این، تحلیل این آثار و بازتاب جامعۀ تولید کنندۀ آنها بر پایۀ نظریات جامعه شناختی صورت گرفته و مصداق آنها در دورۀ زمانی مورد بحث با ارائۀ تصاویر و مطالبی از منابع تاریخی این دوره ارائه گردیده است. ظروف زرین‌فام مورد مطالعه، هم به لحاظ زیبایی و درخشش و هم از نظر تزئین، رنگ و فرم، چنان به ظروف فلزی نزدیک شدند که جز به لحاظ جنس، تقریباً نقش ظروف فلزی را به طور کامل ایفا می‌کردند، به طوری که هم با شریعت اسلام تطابق داشتند و هم با قیمت مناسبی نسبت به ظروف فلزی، عرضه می‌شدند. در نتیجه، مشخص شد که این آثار بازتاب جامعه‌ای در حال گذار و پیشرفت است که تحولاتی چون رشد صنایع، تخصص گرایی، تقسیم کار، ظهور طبقات جدید، تجمل‌گرایی، آفرینش شیوه‌های بدیع فلزکاری و سفالینه‌های زرین‌فام را در آن شاهد هستیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exploring the Designs of the Seljuk and Ilkhanid Luster Ceramics and Metal Containers and Reflecting the Social Life of That Era

نویسندگان [English]

  • Ebrahim R 1
  • Davood Pakbaz Kataj 2
1 University of Neyshabur
2 Tehran. University of Tarbiat Modares Archaeology Department.
چکیده [English]

In the mid-Islamic centuries that culminated in the advancement of arts, pottery also moved into other artistic arenas, as a basis for artistic revitalization, to compete with the industry of making vessels of gold and silver, and the potters of this period from clay, designs and glaze were produced Luxurious containers. Since the product and any work of art originates from a community that requires that work, two types of metal containers, as well as the replacement of luster pottery, are a significant challenge in the middle ages of Islam. The purpose of this research, while investigating the characteristics and social conditions of the Seljuk and Ilkhanid, traces the influence of these social factors on the representation of designs and the form of luster ceramics and metal containers. In the present research, the authors tried to explain the process of succession of luster ceramics and competition with metal containers of the Middle Islamic Ages. Therefore, the present article seeks to answer the following questions: What are the characteristics and social conditions of the peoples of the Seljuk and Ilkhanid era? And which of the luster ceramic designs and metal containers of this era have been affected by social constraints? The comparative-analytical method used in this paper is based on library studies. In addition, the analysis of these works and the reflection of their productive society have been based on sociological theories and their case has been discussed in the course of time by presenting pictures and material from the historical sources of this period. The luster ceramics studied, both in terms of beauty and shine, and in terms of decorating, color and form, were so close to metal containers that they played almost completely the role of metal containers, except in terms of mater, so that both They conformed to Islamic law and were offered at reasonable prices in comparison with metal containers. As a result, it became clear that these works are a reflection of a transition society that has witnessed developments such as industrial growth, specialization, division of labor, the emergence of new classes, luxury, the creation of innovative methods of metalworking and luster ceramics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Seljuk Period
  • Ilkhanid Period
  • Luster Pottery
  • Metal Containers
  • Social Status
بازورث، کلیفور دادموند(1380) سلجوقیان، ترجمه: یعقوب آژند، تهران، مولی.
آذرنوش، آذرتاش (1387)، چالش میان فارسی و عربی.، چاپ دوم، تهران، نشر نی.
 اسلام زاده، وحید. (1384). مبانی نظری جامعه شناسی هنر رویکرد دیالیکتیکی جامعه و هنر. بناب، (8)، 169156.
 افروغ، محمد و نوروزی طلب، علیرضا. (1391). تحلیل و بررسی مفاهیم نجومی به عنوان شکل و صور تزئینی آثار فلزی دورۀ سلجوقی(مطالعه موردی: آبریز برنجی). نگره، (21)، 8368.
 بهرامی، مهدی. (1323). کاسۀ سفالین زرین فام. مجلۀ یادگار، (6)، 7772.
 پاکیاری، سارا. (1382). فلزکاری مکتب خراسان تا عصر مغول. مجلۀ هنر‌های تجسمی، (20)، 148138.
  توحیدی، فائق. (1379). فن و هنر سفالگری. چاپ اول. تهران: سمت.
 دادور، ابوالقاسم و زجاجی، نگار (1394). مطالعه تأثیرات فلزکاری سلجوقی در قرن پنجم هجری بر فلزکار غرب سده‌های میانه، مجله جلوه هنر، شماره 14، پاییز و زمستان، 7988.
 راودراد، اعظم. (1384). جایگاه اقتصاد در جامعه شناسی هنر. بیناب، (8)، 6348.
 راودراد، اعظم و همایون پور، کیارش. (1383). جامعۀ هنر و هنرمند جامعه(تحلیل جامعه شناسی آثار بهرام بیضایی). نشریه هنرهای زیبا، (19)، 9458.
 راودراد، اعظم و فرشباف، ساحل. (1387). مرگ و جامعه (تحلیل آثار بهمن فرمان آرا از منظر جامعه شناسی سینما). فصلنامۀ انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال چهارم (12)، 5633.
 رفیعی، احمدرضا و شیرازی، علی اصغر. (1386). هنر دورۀ سلجوقی، پیوند هنر و علوم. نگره، سال سوم (5)، 119107.
 رفیعی، لیلا. (1378). سفال ایران از پیش از تاریخ تا عصر حاضر. چاپ اول. تهران.
 راوندی، مرتضی.(1357). تاریخ اجتماعی ایران. ج 3. چاپ اول. تهران، امیرکبیر.
 زرین‌کوب، عبد الحسین و همکاران. (1379). تاریخ ایران. ج 4. ترجمۀ حسن انوشه. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
شکرپور، شهریار طاووسی، محمود و قوچانی، عبدالله (1392). بازتاب رهیافت‌های فرهنگی و اجتماعی عصر ایلخانی بر کاشیهای زرین‌فام تخت‌سلیمان، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی دوفصلنامه علمیپژوهشی دانشگاه هنر، شماره 11، بهار و تابستان، صص: 6653.
 صدقی، ناصر. (1387). بررسی وضعیت تجارت "مسافره" در ایران عصر سلجوقی، مجله علمیپژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، (53)، 8059.
غنیمه، عبدالرحیم (1377). تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه: نورالله کسایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 فشاهی، مرتضی. (1354). تحولات فکری و اجتماعی در جامعۀ فئودالی ایران. چاپ اول. تهران، گوتنبرگ
 فوزی، یحیی و رمضانی، ملیحه. (1388). طبقۀ متوسط جدید و تأثیرات آن در تحولات سیاسی بعد از انقلاب اسلامی ایران. فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال پنجم (17)، 2811.
 فهروری، گزا. (1388). سفالگری جهان اسلام در موزۀ طارق رجب کویت. ترجمۀ مهناز شایسته فر. چاپ اول، تهران: موسسۀ مطالعات هنر‌های اسلامی.
 قهاری گیگلو، مهناز و محمدزاده، مهدی. (1389). بررسی تطبیقی صور نجومی در نسخۀ صورالکواکب و آثار فلزی سده های پنجم تا هفتم هجری. نگره، (14)، 225.
 کاشانی، عبدالله ابوالقاسم.(1345). عرائس الجواهر و نفایس الاطایب. به کوشش ایرج افشار. چاپ اول. تهران: انجمن آثارملی.
 کوزر، لیوئیس. (1388). زندگی و اندیشۀ بزرگان جامعه شناسی. ترجمۀ محسن لاثی. چاپ پانزدهم. تهران: انتشارات علمی.
کیانی، محمد یوسف وکریمی، فاطمه. (1364). هنرسفالگری دوره ی اسلامی ایران. چاپ اول. تهران: مرکز باستانشناسی ایران،
 مهاجر نیا، محسن.(1383). طبقۀ متوسط در ایران، نشریه زمانه، سال سوم (24)، 107-125.
 نیستانی، جواد و روح فر، زهره. (1389). ساخت لعاب زرین فام در ایران. چاپ اول. تهران: انتشارات آرمانشهر.
 نیکخواه، هانیه و همکاران(1390). بازتاب شکل گیری دو پدیدۀ اجتماعی برسفال‌های زرین فام دورۀ سلجوقیان(پیدایش طبقۀ متوسط و مردمی شدن هنر). پژوهش نامۀ انجمن تاریخ، (9)، 125107.
 واتسون، آلیور. (1390). سفال زرین‌فام ایرانی. ترجمۀ شکوه ذاکری. چاپ دوم. تهران: سروش.
 وارد، ریچل. (1384). فلزکاری اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته فر. چاپ اول. تهران: موسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
 ویلسن آلن، جیمز. (1387). سفالگری اسلامی از آغاز دوران ایلخانی درموزۀ آشمولین آکسفورد. ترجمۀ مهناز شایسته فر. چاپ اول. تهران: موسسۀ مطالعات هنر اسلامی.
 ویلسن آلن، جیمز. (1383). سفالگری اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته فر. چاپ اول. تهران: موسسۀ مطالعات هنراسلامی.
هجویری، علی‌بن عثمان (1383). کشف‌المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، تهران: انتشارات سروش.
Allan J. W., (1973), “Abū’lQāsim’s Treatise on Ceramics,” Iran 11, pp. 111-20.
Bahrami, M (1949), “A Master Potter of Kashan,” Transactions of the Oriental Ceramic
Society, 1944-45, pp. 1-6, GurganFaiences, Cairo, 1949.
Ettinghausen, R (1936), “Evidence for the Identification of Kashan Pottery,” ArsIslamica
3, 1936, pp. 44-70.
Fe hérv.ri, G (2000),Ceramics of the Islamic World in the Tareq Rajab Museum, (I.B
Tauris Publishers), London, New York.
Porter, V (1995a), Islamic Ceramic, Oxford.
(1995b), Islamic Tiles, Brooklyn, New York.
Watson, O (1985), Persian Luster Ware, London, Boston.
Berlin Museum of Islamic Art (www.museumsportalberlin.de).
Victorian and Albert Museum of London (http://www.vam.ac.uk).
Walters Art Museum (https://thewalters.org).
Metropolitan Museum (www.metmuseum.com).
Armitage Museum (www.hermitagemuseum.org)
David W. Art Museum of the University of Waltham (https://cms.bsu.edu/web/museumofart).
Georgian National Museum (http://museum.ge)