بررسی ترسیمات پیکرنما مضامین اُخروی در هنر اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدرس دانشکده فنی نرجس سمنان و دانشگاه فضیلت سمنان

2 دانشگاه مازندران

3 دانشجوی دکتری هنراسلامی دانشگاه هنراسلامی تبریز

چکیده

 
هنر دینی ایران در پی تجلی امر والا از هرگونه ترسیم پیکرنما پرهیز کرده است. در این میان موضوعات مذهبی و امور اُخروی به واسطۀ نیاز به ترسیم پیکرنما و فضای روایی در وادی ممنوعه قرار گرفتند. با وجود تأکید بسیار قرآن و احادیث در این حوزه، هنر ایران عاری از مصورسازی امور اُخروی است- جز موارد انگشت‌شماری مربوط به دیدار پیامبر از بهشت و جهنم در نسخ خطی معراج نامه‌ها- اعتلای این حوزه مربوط به هنر عامیانه دورۀ قاجار است. مطالعات به عمل آمده نشان می‌دهد که هنر اسلامی به واسطه نوع نگرش از ترسیم مضامین اُخروی پرهیز کرده است؛ اما با ورود به دوره قاجار برای اولین و به شکل مستقل شاهد ترسیم این مضامین در ابعاد بزرگ هستیم. این امر وقتی میسر گشت که طبقه هنرمند و سفارش دهنده تغییر یافت؛ در واقع هنرمند عامیانه با توجه به جهان بینی طبقه خویش به ترسیم پیکرنمای امور اُخروی دست زد. هدف پژوهش ترسیمات پیکرنما مضامین اُخروی در هنر ایران است تا یکی از کلیدی‌ترین موضوعات دینی غایب در هنر ایران مورد مطالعه قرار گیرد.
در این مقاله به دو سوال زیر پاسخ داده شده است:

سیر حرکت آثار مربوط به مضامین اُخروی در هنر اسلامی ایران چگونه بوده است؟
ترسیم پیکره نمای مضامین اُخروی در دوره ی قاجار چه مشخصاتی دارد و چه تفاوت‌هایی با دوران پیشین دارد؟

روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و شیوه گردآوری مطالب کتابخانه‌ای است. در هنر عامیانه قاجار سه حوزۀ نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نقاشی بقاع متبرکه و نقاشی پشت شیشه بررسی شده است که در آن‌ها با دنیای جدیدی از ترسیم موضوعات اُخروی در ابعاد و گستردگی مختلفی روبه‌رو می‌شویم؛ این هنر برای اولین بار ایدئولوژی خاص طبقۀ عام را در ایران نمایش داد و آن اعتقادات راسخ مذهبی و باورهای دینی است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

To study the objective and figurative representation of the heavenly contexts in Iranian Islamic art

نویسندگان [English]

  • Najibeh Rahmani 1
  • Fattaneh Mahmoudi 2
  • Homayun Haj Mohammad Hoseini 3
1 MA (Art research), Teacher of art and architecture faculty of Semnan university
2 Assistant professor , art and architecture faculty of Mazandaran university
چکیده [English]

Iranian religious art has avoided any figurative representation following the expression of the exalted order. The religious topics and otherworldly affairs were restricted due to the necessity of the figurative representations and narrative atmosphere. Despite the frequent emphasis of Quran and Hadith in this field, the art of Iran is devoid of any visualization of otherworldly affairs - except rare cases relating to the prophet's visit to heaven and hell in the manuscripts of “Books of Ascension” (Mirajnama) - the culmination of this field is related to the folk art in the Qajar era. The studies show that the Islamic art has avoided the representation of otherworldly themes due to its viewpoint; yet, since the Qajar era, the large scale representation of these themes is observed independently and for the first time. This was made possible when the class of the artist and customer changed; in reality, the folk artist drew the figurative representation of otherworldly affairs according to the worldview of his class. The aim of this research is the figurative representations of otherworldly themes in the art of Iran to study one of the most crucial absent religious themes in the art of Iran.  Two questions have been addressed in this article: 1. How did the works in regard to the otherworldly themes advanced in the Islamic art of Iran? 2. What characteristics does the representation of the otherworldly themes have in the Qajar era and what are its differences with the previous period? The research method is descriptive-analytical, based on library sources. In the Qajar folk art three categories of the Coffee House painting, holy shrines painting and Under Glass Painting have been studied, in which we encounter a new world in regard to the representation of otherworldly themes in various scales and extent; this art reflected the ideology exclusive to the common class in Iran for the first time, which is ardent religious beliefs and pious faiths.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Figurative Representation
  • Heaven and Hell
  • Resurrection
  • Coffee House Painting
  • Mohammad Modaber
  • Under Glass Painting
  • lithography
  • Holy Shrines Painting
انصاری، مجتبی و محمودی نژاد، هادی. 1386. باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تاکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دروان صفوی، نشریه هنرهای زیبا، ش 29: 39-47.
تهرانی، رضا. 1389. بررسی تطبیقی عناصر ساختاری در معراج نامه احمد موسی و معراج‌نامه میرحیدر. فصلنامه نگره. ش 14. ص23-39.
حبیبیان، احمد. 1386. تصویری از بهشت و جهنم؛ اقتباس از بحارالانوار. تهران: بین الملل.
حقیقت بین، مهدی. 1387. نگاهی به کتاب. هنر اسلامی،زبان و بیان) بررسی خصوصیات هنر اسلامی و نمادگرایی آن از دیدگاه بورکهارت، کتاب ماه هنر، ش 119: 30-37.
خداداد، زهرا و اسدی، مرتضی. 1389. بررسی نقاشی معراج حضرت پیامبر (ص) در کشورهای اسلامی از دیرباز تا به امروز، نشریه نگره، 49-69.
سبحانی، جعفر.. 1370. معاد شناسی در پرتو کتاب، عقل و سنت، تهران: الزهرا.
سعیدی زاده، محمد جواد و موسوی گیلانی، سید رضی. 1393)، بررسی زمینه و علل بی رغبتی نگارگران مسلمان به شمایل نگاری پیامبر اسلام. ص) تا قبل از دوره ایلخانی، فصلنامه نگره، ش31، 37-45.
سگای، ماری‌رز.. 1385. معراج‌نامه، سفر معجزه‌آسای پیامبر. ص. ترجمۀ مهناز شایسته‌فر. تهران: موسسۀ مطالعات هنر اسلامی . مهاس).
سیف، هادی. 1369. نقاشی قهوه خانه ای، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
سیف هادی. 1371. نقاشی پشت شیشه، تهران: سروش.
شایسته فر، مهناز و ریاحی، کتایون و دیگران. 1390. بررسی موضوعی شمایل‌نگاری پیامبر اسلام. ص) در نگارگری دوره ایلخانی و حضرت مسیح در نقاشی مذهبی بیزانس متأخر، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش 14: 41-60
شایسته فر، مهناز. 1388. حضور نمادین پیامبر در معراج‌نامۀ شاهرخی، کتاب ماه هنر: 14-24.
عکاشه، ثروت. 1383. شمایل‌نگاری، ترجمه هلیا دارابی، هنرهای تجسمی، ش22:  10-14.
فتاحی‌ثانی‌سبزوار، الهام و پوررضاییان، مهدی. 1388. چگونگی تصویرسازی در الگوی روایتگری قصه در قرآن کریم، نگره، س ۴، ش 10: 5-16
مددپور، محمد. 1383. نظری و تأملی در باب صورت‌های خیالی اولیای الهی در نگارگری ایرانی اسلامی، بیناب. ش 7: 286-299.
مرزبان، پرویز. 1365. خلاصه تاریخ هنر، تهران: سازمان و آموزش انقلاب اسلامی.
میرزایی مهر، علی اصغر. 1386. نقاشی بقاع متبرکه در ایران. تهران: فرهنگستان هنر.
ژوله، تورج. 1390. پژوهشی در فرش ایران. تهران: یساولی.
وکیلی، ندا و جوانی، اصغر. 1391. تطبیق بینامتنی تصویرهای دره از کمدی الهی با نسخه مصور معراج‌نامه شاهرخی، مطالعات تطبیقی هنر، س ۲، ش ۴: 47-63.