دوره‌بندی تاریخ قلم‌های کتابت در منابع درجه اول تاریخ خوشنویسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهر مشهد، استان خراسان رضوی.

چکیده

دوره‌بندی عبارت است از تقسیم زمان به واحدهایی کوچک که در هر بخش از جهتی یکسانی و یکنواختی برقرار باشد. اکثر مورخانْ تاریخ خوشنویسی ایران را بر مبنای ادوار سیاسی یا گاه‌شماری طبقه‌بندی کرده‌اند. اما این روش‌ها به‌رغم فوایدی که دارند با تغییر و تحولات خوشنویسی منطبق نیستند. بنابراین به طرحی برای دوره‌بندی نیازمندیم که هم منطبق با تحولات خوشنویسی باشد و هم از مبانی بومی این سرزمین برآمده باشد. برای این منظور در این نوشتار گزارش‌های تاریخی ضبط شده در رسالات، تذکره‌ها و دیباچه‌های فارسی خوشنویسی بررسی و ویژگی‌های یکی از روش‌های دوره‌بندی مشترک آنها که به تاریخ قلم‌های کتابت اختصاص دارد به روش توصیفی و تحلیل مایگانی در قالب چند سوال به این شرح مطالعه شد: در منابع درجه اول کدام طرح دوره‌بندی برای روایت تاریخ قلم‌های خوشنویسی بیشتر به کار رفته است؟ دوره‌های این طرح متأثر از چه عامل یا عواملی تغییر می‌کند؟ خصوصیات اصلی هر دوره چیست؟ نقاط قوت و ضعف این طرح چیست؟ مرجع این روش دوره‌بندی تصرفات اعمال‌شدۀ برخی خوشنویسان در شیوۀ پیش از خود است. در پایان این بررسی مشخص شد در این طرح دوره‌بندی اولاً مقطع دوره‌های تاریخی برای هر قلم بر مبنای زمان فعالیت خوشنویسان برجسته‌ای است که ابداعاتشان به هنجار غالب آن عصر درآمده است. ثانیاً این طرح از نوع طرح‌های دوره‌بندی بر مبنای سبکِ دوره است زیرا نتیجۀ ابداعات خوشنویسان در صورت خط قابل مشاهده و پیگیری است. ثالثاً این طرح برای دوره‌بندی همۀ اقلام خوشنویسی قابل استفاده است، چه قلم‌هایی که تاریخ تحول و خوشنویسان برجسته‌‌شان شناخته شده است – مانند نستعلیق- و چه آنها که اطلاعات دربارۀ تاریخ و خوشنویسانشان محدود است – مانند کوفی. البته در این طرح همیشه هنجار غالب هر عصر ملاک دوره‌بندی است بنابراین در روایت تاریخ بر مبنای آن نباید از هنجارها، سبک‌ها و مکاتب فرعی که همسو با آن نیستند غافل شد. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Periodization of Islamic scripts` history on the basis of first hand sources

نویسنده [English]

  • Mahdi Sahragard
Department of Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Periodization is the process of dividing the time into smaller blocks so that, each block has its uniformity.
Almost all of the historians have narrated the history of Islamic calligraphy on the basis of political periods or chronometric dating. But, in spite of the advantages, these methods are not consistence with the real evolution of calligraphy. So, the method of periodization is better to be firstly consistence with the visual evolution of calligraphy and secondly, on the basis of local principles. To this, in this article the historical reports of calligraphy recorded in old manuals, prefaces of albums (Moraq`s), and biographies (Tazkares) in a descriptive- analytics methos were  studied and one of the periodization methods used for classification of scripts` history explained. To do this the following questions are answered: which kind of periosdization was used more in the first hand resources? What are the charactristics of every period? What are advantages and disadvantages of this periodization model? The basis of the method is the alterations done by outstanding calligraphers in the styles of their time. Firstly, in this method the section of periods is the time of calligraphers whose styles became the norm of their time. Secondly, the method is of the methods based on the period style. Thirdly, the method can be used for classification of all the Islamic scripts. But the significant point is that in historiography by the method, the norm of periods is the basis of historical narration so the historians should pay enough attention to the trivial styles.


 

کلیدواژه‌ها [English]

  • periodization
  • Islamic calligraphy
  • classification
  • art history
  • first hand sources
بهار، محمدتقی (ملک الشعرا). 1389. سبک‌شناسی. تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین. 1386. نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: زرین و سیمین.
دبیران دبیرخانه شاه سلیمان صفوی، «منشآت سلیمانی»، به کوشش رسول جعفریان، در: نامۀ بهارستان، ش16، ص5-26.
زریاب خویی، عباس. 1387. درسگفتارهای فلسفة تاریخ، به کوشش حسین توکلی مقدم، حسین صفری نیا، فاطمه رضایی شیرازی، تهران: هامون.
زین الدین المصرف، ناجی. 1981. بدایع الخط العربی، بغداد و بیروت: مکتبه النهضه و دارالقلم.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1379. ادوار شعر فارسی، تهران: سخن.
صحراگرد، مهدی. 1393. تبیین مبانی بومی برای طبقه‌بندی تاریخ خوشنویسی ایران، رسالة دورة دکتری در رشتۀ تاریخ تطبیقی تحلیلی هنر اسلامی، استاد راهنما دکتر علی اصغر شیراز، تهران: دانشگاه شاهد، دانشکده هنر.
صحراگرد، مهدی. 1385. «مروری بر سیر تحول خط تعلیق و علل رکود آن در اصفهان»، گلستان هنر، ش 5: 146-151.
عبدالله صیرفی. 1372. «آداب الخط»، نجیب مایل هروی، کتابآرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 13-32.
علی بن حسن خوشمردان. سیدبابا. ۱۳۸۱. «تعلیم خطوط»، نامۀ بهارستان، ش6:  328-317.
فتح‌الله سبزواری. 1372. «اصول و قواعد خطوط سته»، نجیب مایل هروی، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 105-143.
فتوحی، محمود. 1387. نظریۀ تاریخ ادبیات، تهران: سخن.
قاضی احمدمنشی قمی(1383. گلستان هنر، به اهتمام احمدسهیلی خوانساری، تهران: منوچهری.
قطب‌الدین محمدقصه خوان. 1372. «دیباچه»، نجیب مایل هروی، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
قیومی بیدهندی، مهرداد. 1386. «مزاج دهر: نظریۀ حیات زمانه در دوره‌بندی تاریخ معماری ایران»، گلستان هنر، ش ۷. بهار ۱۳۸۶. ۵-۱۲.
کاپلستون، فردریک. 1375. تاریخ فلسفه از فیشه تا نیچه، ترجمه داریوش آشوری، ج7، تهران: علمی و فرهنگی و سروش،
گرهارد، دیتریچ. 1384. «دوره‌بندی در تاریخ»، گلستان هنر، ش۱: 60- ۶۸.
مایل هروی، نجیب. 1369. نقد و تصحیح متون، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مجنون رفقی هروی. 1372. «آداب الخط»، نجیب مایل هروی، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 185-206.
Lings, Martin. 2005. Splendours Of Quran Calligraphy And Illumination , Tesaurus Islamic foundation.
George, Alain. 2010. The Rise of Islamic Calligraphy, London: Saqi Book.