مطالعۀ تأثیرپذیری نگاره‌های شاهنامۀ طهماسبی از تغییر مذهب در دورۀ صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه شهرکرد، شهر شهر کرد، استان چهار محال بختیاری.

2 دانشگاه شهرکرد

چکیده

در آغاز قرن دهم هجری، با قدرت یافتن صفویان، مذهب تشیع در ایران رسمی شد. در طول تاریخ، مذهب به عنوان عاملی مهم در روند اندیشه‌ها و افکار ملت‌ها مطرح بوده‌است. از این‌رو در هر دوره تأثیرات عمیقی بر فرهنگ و هنر جوامع داشته است. در دورۀ صفویه نیز هنر از نهضت مذهبی ایجادشده در این عصر بی‌بهره نماند و هنرمندان این دوره توانستند با تأثیرپذیری از مذهب تشیع، افکار و عقاید خود را در آثار هنری و صنعتی تولیدشده منعکس نمایند. از جملۀ این هنرها نگارگری بود. با توجه به اینکه شاهنامه همواره یکی از مهمترین منابع الهام‌بخش تصویرگری برای هنرمندان ایرانی محسوب می‌شد، بستری مناسب برای نمایان ساختن تأثیر و تأثرات فرهنگی هر دوره فراهم می‌ساخت. شاهنامۀ طهماسبی نخستین اثر سترگ تولید‌شده در کتابخانه سلطنتی تبریز دوره صفوی است که تصویرگری آن از دورۀ شاه اسماعیل اول آغاز و تا دورۀ شاه‌ طهماسب ادامه پیدا‌ کرد. این پژوهش با هدف بررسی چگونگی تأثیرگذاری مذهب تشیع بر نگاره‌های شاهنامۀ شاه‌طهماسب به عنوان نخستین اثر قابل توجه دورۀ صفوی به مطالعۀ مضامین شیعی نگاره‌های این شاهنامه می‌پردازد و سعی در پاسخگویی به این پرسش‌ها دارد: تغییر مذهب و رسمی‌شدن تشیع به چه میزان بر نگارگری شاهنامۀ طهماسبی اثرگذاشته است؟ نمادهای شیعی در قالب چه عناصری و در کدام صحنه‌ها و مجالس به تصویر درآمده‌اند؟ در همین راستا از میان تمامی نگاره‌های این شاهنامه (258 نگاره) پانزده نگاره به‌واسطۀ دارا بودن نشان‌های شیعی به‌عنوان جامعۀ آماری در پژوهش حاضر انتخاب شدند. با بررسی و مطالعۀ نگاره‌های این اثر، می‌توان تأثیرات مذهب جدید (تشیع) را که به وضوح و با ظرافت و دقت فراوان در بسیاری از نگاره‌های این نسخه در قالب عناصری همچون ذکر نام حضرت علی(ع) در درفش‌ها و سردرفش‌های جنگی و تزئینات بناها و یا کلاه دوازده‌ترک قزلباشان ترسیم شده‌اند مشاهده کرد. این مقاله بر اساس شیوۀ یافته‌اندوزی از طریق مطالعات کتابخانه‌ای همراه با روش توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study of the Infulence of Changing Sect of Religion on the Paintings of Shahnameh of Shah Tahmasb

نویسندگان [English]

  • Mitra shateri 1
  • Parvaneh Ahmadtajari 2
1 Assistant Professor, Department of Archaeology in Shahrekord University
2 Assistant Professor, Department of Archaeology in Shahrekord University
چکیده [English]

In the beginning of the 10th century A.H., Safavids came to power so Shiism became the official sect of religion. Throughout history, religion has served as an important factor in the thoughts and ideas of nations, so in each period religion had a profound influence on culture and art in societies. In Safavid period, art benefited in Religious movement and Artists were able to reflect the influence of the sect of Shiism, their thoughts and ideas in their art and industrial works. One of these arts were illustration and painting. Since the Shahnameh always considered as one of the most important sources of inspiration for artists of illustration and painters, it provided an appropriate background to reveal the cultural influences in every period. Shahnameh of Shah Tahmasp is the first great work which produced in the Royal Library of Tabriz, which its illustrations started in king Ismail I reign and continued till  king Tahmasp period.This study aims to investigate how is the impact of Shiism on the paintings of Shahnamah of Tahmasb as the first significant work in Safavid Period, and study of theirs Shiite themes, and also there is attempting to answer some questions as: paintings of Shahname of Tahmasb how much is affected by changing and formalization of the sect? In what forms and elements had Shiite symbols and in which scenes and events they brought into the picture? So among all the paintings of the Shahnameh (258 images), fifteen paintings were selected as Statistical Society because they had Shiite symbols. Studying of the illustrations and paintings of this work, can be seen the impact of the new religion (Shia) which clearly was shown in many paintings of this version in the form of elements such as the name of Imam Ali (AS) in the war flags and upper part of war flags and also decoration of monuments and twelve caps of Ghezelbash hat.This article is written based on findings way through library studies, along with Analytical descriptive method researcher.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnameh of Shah Tahmasb
  • Safavid paintings
  • Tabriz School II
  • Shia arts
  • Shiism
احمدی‌نیا، محمدجواد. 1393. «نگاره‌های شاهنامه طهماسبی: از هاروارد تا فرهنگستان هنر»، فصلنامه نقد کتاب هنر، شماره 1 و 2، 37-54.
 امامی، کریم. 1374. «داستان بازگشت یک شاهنامه نفیس»، فصلنامه هنر، شماره 29، 197-214.
 اوستا. 1385. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. جلد اول. تهران: مروارید.
ترکمان منشی، اسکندر بیک. 1382. تاریخ عالم آرای عباسی. مصحح ایرج افشار. جلد اول. تهران: امیرکبیر، 1382.
دهخدا، علی اکبر. 1377. لغت نامه. جلد 7 و9. تهران: دانشگاه تهران.
رضوان قهفرخی، مریم. 1393) «سیر تاریخی استفاده از پرچم در ایران؛ از دوره اسلامی تا دوران معاصر»، فصلنامه علمی، آموزشی و پژوهشی، شماره پنجم، سال دوم، 115- 122.
دوغلات، میرزا محمد حیدر. 1383. تاریخ رشیدی. محقق عباسقلی غفاری نژاد. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
سنجر کاشانی، محمد هاشم بن حیدر. 1387. دیوان سنجر کاشانی. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
سودآور، ابوالعلاء. 1374. «هنرهای تجسمی: نگارگری در دوران صفویه»، ترجمۀ مهدی حسینی، فصلنامه هنر، شماره 29، 125- 178.
شاد قزوینی، پریسا. 1382. «بررسی پالت رنگ در 5 نگاره از نگاره‌های شاهنامه شاه طهماسب»، جلوه هنر، شماره 23، 14-23.
شاطری، میترا. 1379. درفش و پیشینه آن در ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته باستان‌شناسی، راهنما: محمد حسن سمسار، دانشگاه تهران، (منتشر نشده.
صابی، ابوالحسن هلال بن محسن.(1346. رسوم دارالخلافه. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عالم آرای صفوی. 1350. به کوشش یدالله شکری. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
فرید، امیر و پویان مجد، آزیتا. 1391. «بررسی و تحلیل شمایل شناسانۀ نگاره کشته شدن شیده به دست کیخسرو»، نگره، شماره 24، 51- 65.
فردوسی، ابوالقاسم. 1384. شاهنامه. به اهتمام سعید حمیدیان. تهران: نشر قطره.
فیگوئروا، دن گارسیا. 1363. سفرنامۀ دن گارسیا فیگوئروا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول. ترجمۀ غلامرضا سمیعی. تهران: نشر نو.
قائینی، فرزانه. 1376. «سکه‌های صفوی»، میراث فرهنگی، شماره 17، 39- 41.
قاسمی، حمیده. 1388. «شاهنامه شاه طهماسب: شیوه‌ی صفحه آرایی»، کتاب ماه هنر، شماره 133، 56-61.
کریم زاده تبریزی، محمد علی. 1370. احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگری هند و عثمانی. جلد اول. تهران: انتشارات کتابخانه مستوفی.
کفایت، کوشا. 1385. «دوست دیوانه/ دوست مصور»، مجله آینه میراث، شماره 32، 110- 128.
کمپفر، انگلبرت. 1363. سفرنامۀ کمپفر. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی.
مجلسی، محمد بن باقر بن محمدتقی. 1360. بحارالانوار. مصحح محمد باقر محمودی. جلد 26. بیروت: درالحیاء الثرات العربی.
معین، محمد. 1362. فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر.
منشی قزوینی، بوداق. 1378. جواهر الاخبار (بخشی از تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال 984 ه.ق. مصحح محسن بهرام نژاد. چاپ اول. تهران: میراث مکتوب.
منشی قمی، قاضی احمد. 1352. گلستان هنر. مصحح احمد سهیلی خوانساری. تهران: منوچهری.
وحید قزوینی، محمد طاهر. 1329. عباسنامه. اراک: کتابفروشی داوودی.
هروی، مایل. 1349. «شاگردان و استادان بهزاد از نگاه صاحب گلستان هنر»، مجله آریانا، شماره 287، 5-7.
یوسف جمالی، محمد کریم. 1377. تشکیل دولت صفوی و تعمیم مذهب تشیع دوازده امامی به عنوان تنها مذهب رسمی کشور. تهران: امیرکبیر.
 Canby, Sheila R. 2014. The Shahnama of Shah Tahmasp (The Persian Book of King. Spain: The Metropolitan Museum of Art.
Welch, S.C. 1976. A Kings Book of Kings: The Shahnameh of Shah Tahmasp. Switzerland: Imprimeries Reunies Lausanne.