بررسی سیر تحول طلاکاری قرآن‌های موزۀ آستان قدس رضوی از ابتدا تا دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

کارشناس پژوهش سازمان میراث فرهنگی

چکیده

قرآن کریم پراهمیت‌ترین متن اسلامی است که همواره از ابتدای دورۀ اسلامی تاکنون اقوام مختلف جهان اسلام از جمله ایرانیان را بر آن داشته که بالاترین هنر خود را در آراستن آن به کار گیرند. هنرمندان ایرانی پس از اسلام هر ورق قرآن را با استفاده از طلا تبدیل به اثری نفیس در نهایت زیبایی کرده‌اند. هدف از انجام این پژوهش مشخص نمودن روند تزئین قرآن‌ها با طلا بوده و این پرسش مطرح است که در طی قرون اسلامی میزان به کارگیری طلا برای آراستن قرآن‌ها تا چه اندازه تغییر کرده است. در گنجینه قرآن‌های موزۀ آستان قدس رضوی سیر تحول طلاکاری قرآن‌ها از دوران اولیۀ اسلامی تا دورۀ قاجار به طور آشکاری مشهود است. با استفاده از این منبع پرشکوه، سیر تغییرات تزئین با طلا مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در آغاز، فقط بخش‌های کوچکی در قرآن‌ها تذهیب می‌شد، ولی در دوره‌های بعد این تزئین گسترش پیدا کرده و پیدایش تدریجی آرایه‌ها دیده می‌شود که در ابتدا تک رنگ بوده و در طی قرون الوان دیگری به آنها افزوده شده به طوریکه اوج تذهیب و طلاکاری قرآن را در دوره صفوی شاهدیم و از آن پس به دلیل رواج چاپ سنگی در دورۀ قاجار تزئین قرآن‌ها کاهش می‌یابد. با مطالعه این سیر تحول در‌می‌یابیم که طلاکاری قرآن‌ها نسبت به دوران اولیه اسلامی سیر صعودی و پیشرونده داشته است. این دریافت، افق جدیدتری را نسبت به زیبایی‌شناسی هنر اسلامی پیش رو قرار داده و تأثیر دوره‌های تاریخی مختلف بر آن را تبیین می‌کند. رویکرد این پژوهش تاریخی بوده و به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Evolution of illumination on Qurans of AstanQodsRazavi from the begining to Qajar period

نویسنده [English]

  • Soraya Ghafarpouri
Research Expert at Institute of Cultural heritage & Tourism
چکیده [English]

Quran is the most important text in Islam that made variant nations of Islamic world such as Iranain people to apply their best of art in decorating it. After beginning of Islam, Iranian artists had made every sheet of Quran as an exquisite work of art in the end of beauty by using gold. The aim of this study is defining the process of decorating Qurans by gold and the question is that the amount of gold to adorn Qurans how much has changed over the centuries. In Astan Qods Razavi’s museum of Qurans, it is apparent obviously evolution of Quran gilding from the early Islam to Qajar period. In this research using this splendid source, the trend of changes in decorating with gold is studied. At first few section in Qurans were illuminated but in later periods this illumination was expanded and gradually arrays were being seen which were monocolor in first and then other colors were added to them as the climax of illuminating and gilding Quran is in Safavid period and since then because of domination of lithography in Qajar period illuminating Qurans has decreased. By surveying this evolution, we found that gilding Qurans had raising and progressive process in comparison with early Islamic period. This discernment puts ahead a new horizon for aesthetics of Islamic art and explains influence of various historical period. Approach in this research is historically and it is done by descriptive-analytical method using library references and field studies.

ابن بابویه،محمد بن علی. 1368. من لایحضره الفقیه(ج5،ح4968). محمدجواد غفاری و صدرالدین بلاغی، تهران: نشر صدوق.
ابن ندیم، محمدبن اسحاق. 1346. الفهرست. ترجمۀ رضا تجدد. تهران: چاپخانه بانک بازرگانی ایران.
برزین، پروین. 1345. نگاهی به سابقه تاریخی کتابت قرآن. هنر و مردم45و46: 24-31.
پوپ، آرتور اپهام. 1389. سیر و صور نقاشی ایران. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.
دیماند، س. م. 1365. راهنمای صنایع اسلامی. عبدالله فریار. چاپ دوم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
حر عاملی، محمدبن حسن. بی تا. تفضیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. بیروت: مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
راوندی، محمدبن علی. 1364. راحة الصدور و روایت السرور در تاریخ آل سلجوقی. تهران: امیرکبیر.
ربیعی، منیژه. 1375. «جلایریان». دانشنامۀ جهان اسلام(ج 10): 538-546.
سجستانی، ابن ابی داود. 1985. کتاب المصاحف. بیروت: دارالکتب العلمیه.
سمسار، محمدحسن. 1385. تذهیب. دائرﺓ المعارف بزرگ اسلامی(ج 14):733-726.
شیخ طوسی. 1365. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
لینگز، مارتین. 1377. هنر خط و تذهیب قرآن. مهرداد قیومی بیدهندی، تهران: گروس.
مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی. 1391. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی(منتخب قرآن‌های نفیس از آغاز تا سده نهم ه.ق. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی. 1393. شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی(منتخب قرآن‌های نفیس از سده دهم تا چهاردهم ه.ق. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
یزدانجو، پریسا. 1388. «تذهیب». دانشنامه جهان اسلام(ج6):801-796.
هراتی، محمدمهدی و میرعلی نقی، سیّدعلیرضا. 1388. «تحریر»، دانشنامه جهان اسلام(ج6):617-615.
همایونفرخ، رکن الدین. 1345. «تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران». هنر و مردم، 48: 10-5.