تطور نقش‌مایه تک‌شاخ در نگاره‌های شاهنامه (سده‌های هشتم تا دهم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 ندارد

2 دانشگاه کاشان، گروه مطالعات عالی هنر

10.22070/negareh.2024.18534.3312

چکیده

«تک‌شاخ» یکی از نقش‌مایه‌های جانوری در هنر اسلامی است که به غیر از متون جانورشناسی و جغرافیا می‌توان ردپای آن را در نگاره‌های شاهنامه جست‌و‌جو کرد. قهرمانانی مانند گشتاسپ، اسفندیار، اسکندر و بهرام گور‌ به نبرد با موجودی تک‌شاخ پرداخته‌اند که کرگ و در برخی نسخه‌ها گرگ ثبت شده است. «کرگ» در زبان پهلوی، کلمه‌ای وام ‌گرفته از ادبیات سانسکریت و به معنی تک‌شاخ است. جالب توجه است که در نگاره‌های شاهنامه، تصاویر کرگدن متفاوت از مشخصات ظاهری این جانور تصویر شده است. همزمان با تأثیرات هنر چین در نقاشی ایرانی، نقش‌مایۀ دیگری نیز در شاهنامه‌های سده‌های میانی ظاهر می‌شود که کایلین یا کرگدن چینی نام دارد.
هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل نقش‌مایه تک‌شاخ در نگاره‌های مورد بررسی است که به شکل حیوانات گوناگون اعم از گرگ، شیر، غزال، بز کوهی، کایلین و کرگدن نشان داده شده و گاه ماهیت خیالی به خود گرفته و گاه به شمایل واقعی حیوان یا کرگدن نزدیک‌تر شده است. سه پرسش این مقاله بدین شرح است: تکوین نقش‌مایۀ تک‌شاخ در نگاره‌های شاهنامه‌های سده‌های هشتم تا دهم هجری چگونه بوده است؛ چه ارتباطی میان نقش‌مایه تک‌شاخ در نگاره‌های شاهنامه با کایلین یا کرگدن چینی وجود دارد؟، و چرا با وجود توصیفات دقیق و جانورشناسانه از کرگدن که در منابع اسلامی یا متون فارسی ذکر شده، نگارگرِ صحنه‌های نبرد با کرگ، به این توصیفات بی‌اعتنا باقی ‌مانده است؟. این پژوهش از نوع بنیادی و روش به کار رفته در آن از نوع توصیفی-تحقیقی با رویکرد تحلیلی بوده و ضمن بررسی پژوهش‌های پیشین در حیطه‌ی تاریخ نگارگری ایران و ادبیات، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مشاهدة نگاره‌ها در سایت موزه‌ها و کتاب‌های مختلف تنظیم شده است. پس از بررسی هجده نگاره از شاهنامه، تصاویر متنوع و متفاوتی از تک‌شاخ جمع‌آوری شد که در طی سده 8 تا 10 هجری تصویر شده‌اند، برخی از این تصاویر ماهیت خیالی دارند و برخی از آنها درک واقع‌گرایانه‌تری نسبت به کرگدن دارند. به عنوان مثال تصاویر تک‌شاخ از حدود سال 950ق به تصویر واقع‌گرای کرگدن نزدیک‌تر می‌شوند هرچند در همین سال‌ها تصاویر خیالی از تک‌شاخ همچنان تصویر می‌شوند که می‌توان آن را ناشی از تقلید نگارگران از الگوهای در دسترس تلقی کرد. یکی از علل این تنوع، تأثیرپذیری از سنت‌های تصویری چینی است که در برخی شاهنامه‌ها موجب نزدیکی نقش‌مایه تک‌شاخ با کایلین می‌شود. از سوی دیگر، توصیفات مبهم و گاه متناقض نویسندگان مسلمان به هنگام توصیف کرگدن موجب شده تا نگارگر درک جامع و مستندی از کرگدن نداشته و به ورطه خیال بغلتد. علاوه بر اینها، کتابت و خوانش برخی از کاتبان شاهنامه که کلمه «کرگ» را «گرگ» خوانده و نوشته‌اند عامل دیگری برای تصوری خیالی از نقش‌مایه تک‌شاخ عنوان شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Evolution of the Unicorn Motif of the in the Shahnama Illustrations (14th-16th Centuries)

نویسندگان [English]

  • safora Fazlellahi 1
  • Mohamad Reza Ghiasian 2
1 -
2 Department of Islamic Art, Faculty of Art & Architecture, University of Kashan, Kashan, IRAN
چکیده [English]

The unicorn has been one of the common animal motifs in Persian arts of the book. Unicorn imagery is not exclusive to Islamic art. Depictions of this mythical creature can be found in various cultures and civilizations across the East and the West. While the western world's familiarity with unicorns is due to descriptions found in the Old Testament, early Christianity, and Celtic and Scandinavian myths, Muslim writers and Iranian painters have a more realistic understanding of the animal. This is because they are aware of the presence of rhinoceroses in tropical regions of Islamic lands such as India. An Iranian painter had a higher chance of seeing a rhinoceros up close than a Western artist. They could have also studied its description in Islamic scientific books. Apart from the texts related to natural science, geography and zoology, descriptions of this animal can be found in the Shahnama, where the heroes like Gushtasp, Iskandar, Isfandiyar and Bahram fight against the karg or rhinoceros. Karg in Pahlavi is a word borrowed from Sanskrit literature and means unicorn. Although in Shahnama the karg is classified as a rhinoceros, usually the painters have depicted different horned animals such as wolf, lion, gazelle or the Chinese Qilin. In this article, the author analyzes the description of the Karg in the Shahnameh and compares it with other Islamic sources. The article examines the evolution of this animal motif in the illustrations of the Shahnamehs from the fourteenth to the sixteenth centuries and aims to change the role of the unicorn from an imaginary animal to a realistic one. Some pictures of unicorns represent a fictional animal, while others are closer to the zoological features of the rhinoceros in the real world. To make the discussion of the evolution of the unicorn motif more engaging and understandable, it may be helpful to add concrete examples or images, as well as provide a brief introduction or background information on the Shahnama and its significance in Persian literature and art. The main focus of this article is to investigate how the depictions of unicorns or rhinoceroses changed over time in the illustrations of Shahnameh books from the Ilkhanid to the Safavid era. The article explores three questions related to the motif of the unicorn in Shahnameh illustrations from the 14th to the 17th centuries. Firstly, it investigates the formation of the unicorn motif during this period. Secondly, it examines the connection between the unicorn motif in Shahnameh paintings and Qilin or Chinese rhinoceros. Finally, it looks into why the painters of battle scenes with rhinoceros have not accurately depicted the animal, contrary to accurate and zoological descriptions mentioned in Islamic and Persian texts. This research is of a fundamental type and uses a descriptive research approach with an analytical method. The research examines previous studies in the field of Iranian painting history and literature and uses library resources and museum websites to view paintings. This study collects eighteen images from Shahnameh that depict diverse and different images of the unicorn, some of which are imaginary, while others have a more realistic understanding of the rhinoceros. For instance, images of the unicorn from around 950 H/1543 AD are closer to the realistic image of the rhinoceros. However, imaginary images of the unicorn are still depicted in these years, which can be attributed to painters imitating available models. The diversity in the unicorn motif can be attributed to the influence of Chinese pictorial traditions, which make the motif of the unicorn similar to Qilin in some Shahnamehs. Additionally, vague and sometimes contradictory descriptions of the rhinoceros in Islamic texts and Persian literature have made it difficult for artists to have a comprehensive and documented understanding of the animal, leading to imaginative depictions. Finally, some writers of Shahnameh who read and wrote the word "Karg" as "wolf" have contributed to the development of an imaginary idea of the unicorn motif.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shahnama
  • Animal motifs
  • Unicorn
  • Rhinoceros
  • Qilin

مقالات آماده انتشار، اصلاح شده برای چاپ
انتشار آنلاین از تاریخ 23 اسفند 1402
  • تاریخ دریافت: 18 آذر 1402
  • تاریخ بازنگری: 07 اسفند 1402
  • تاریخ پذیرش: 09 اسفند 1402