ارزیابی تحلیلی میزان خیالی‌نگاری معماری در آثار نسل اول و دوم نقاشان قهوه‌خانه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد

2 گروه معماری، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران.

3 گروه معماری، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران.

10.22070/negareh.2023.16698.3100

چکیده

 نقاشی قهوه‌خانه یا خیالی‌نگاری یکی از جلوه‌های هنر مردمی است. این شیوه، توانسته است با زبان ساده‌ خود، مردم کوچه و بازار و با ویژگی‌های هنری‌اش، پژوهشگران را متأثر سازد. نقاشان قهوه‌‌‌خانه‌ بر باورها و سنت‌های عامیانه تأکید دارند و نقاشی خود را با آنچه در ذهن دارند ترسیم می‌کنند. نقاشان خیالی‌نگار، مضامین پرده‌های خود را از متن جامعه، همان‌جایی که خود از آن برخاسته‌اند، انتخاب می‌کنند. از سویی دیگر، معماری ظرف زندگی است و همه صورت‌های زندگی در آن متجلی می‌شود. معماری (با همه گستردگی خود) در آثار هنری نمود می‌یابد و نقاشی قهوه‌خانه نیز به همین اعتبار، شایسته مطالعه معماری است. پس مسئله پژوهش، شناخت تحلیلی مفاهیم معماری، اجزا و عناصر سازه‌ای و معماری و عناصر تزیینی در آثار نقاشی قهوه‌خانه است. هدف اصلی تحقیق عبارت‌ است از شناخت معماری در آثار نقاشی قهوه‌خانه به تفکیک نقاشان نسل‌های مختلف؛ و به تفکیک مضامین پرده‌ها. بر همین اساس، سؤالات پژوهش عبارت‌اند از: 1. تغییر نسل در نقاشان قهوه‌خانه، چه تأثیری بر میزان خیالی‌نگاری معماری داشته است؟ 2. خیالی‌نگاری معماری در پرده‌های با کدام مضمون، بیشتر بوده است؟ روش تحقیق این مقاله، توصیفی- تحلیلی- تاریخی و شیوه جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است. متغیرهای مستقل تحقیق عبارت‌اند از مفاهیم معماری (شکل، فضا و نظم)؛ اجزا و عناصر (سازه‌ای و معماری)؛ عناصر تزیینی. متغیر وابسته نیز عبارت است از میزان خیالی‌نگاری معماری. نتایج مطالعه انجام‌شده نشان می‌دهد که میزان خیالی‌نگاری معماری در پرده‌های نقاشان نسل اول، کمتر از نقاشان نسل دوم است. همچنین میزان خیالی‌نگاری معماری در پرده‌های با مضمون رزمی بیش از سایر مضامین است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analytical Evaluation of Architectural Khiyali-Negari Rate in the Works of the First and Second Generation of Ghahveh-Khaneh Painters

نویسندگان [English]

  • Mohsen Tabassi 1
  • Behnam Behnia 2
  • Vahid Vahdat Farimani 3
1 Associate Professor, Department of Architecture, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran
2 Bojnourd, Islamic Azad University, Department of Architecture
3 Architecture Department, Mashhad Branch, Islamic Azad University, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

Ghahveh-Khaneh (Coffee house) painting is one of the most prominent manifestations of folk art. This style of painting is specific to painters who, despite their lack of education, succeeded in communicating what they had in mind through their special painting skills. Their thoughts originated from their pure perceptions of the social environment. In other words, imaginative Ghahveh-Khaneh painters (Khiyali-Negar) chose the themes of their paintings from the heart of society. On the other hand, architecture is a conveyor of life, and life, in all its forms, is only well expressed in architecture. Therefore, traces of architecture and all its aspects can be found in every work of both formal and folk arts. Similarly, due to its direct connection with the general public, coffee house painting is worth a search for traces of architecture in it. Therefore, the research problem started with the idea of ​​examining the architectural spaces in Ghahveh-Khaneh paintings, but later, it went beyond the limits of spaces, toward architectural concepts, components, elements and decorations. The main objective of the present research is to examine the architectural aspects (spaces, components, elements and decorations) of Ghahveh-Khaneh paintings; categorized based on painters’ generations and their painting themes. The research questions are: 1. How has the generation change of Ghahveh-Khaneh painters affected the architectural Ghahveh-Khaneh paintings? 2. How have the painting themes affected the architectural Ghahveh-Khaneh paintings? The method employed in this research is a combination of historical and descriptive methods, combined with analytical methods. Documentary studies of this research started with resources available in Astan Quds Razavi Library as well as other databases. In the first stage, regardless of the architectural aspects, 215 paintings were collected. Next, emphasis was directly put on paintings that illustrated the architecture, and 55 paintings of the first and the second-generation painters with various themes were selected from among them accordingly. The independent research variables include architectural concepts (shape, space, and order), components and elements (structural and architectural), and decorative elements. According to the research questions, the dependent variable is the degree of imagination in imaginative painting (Khiyali-Negari). After choosing the paintings, they were examined based on their architectural components and indicators, and the findings were later analyzed using descriptive statistics. Ghahveh-Khaneh painting is a form of folk painting that holds a special place in the contemporary art of Iran as it originates from the heart of society. This type of painting generally has religious, combat, festive, and folk themes. This form of painting dates back to the end of the Qajar era. After the constitutional revolution of Iran, which raised public awareness, more attention was paid to folklore. At the request of the people and based on the orders placed by coffee house owners, the Ghahveh-Khaneh painters recreated the epic spirit and the history of the bravery of the Iranian people in this popular environment. Ghahveh-Khaneh paintings demonstrate numerous indications to help understand architecture, especially in terms of space, geometry, function, structure, and decorations. In terms of architectural demonstration, the paintings are generally divided into three categories. The first group includes paintings the main theme of which is architecture. The second group includes paintings the theme of which is not architecture; yet, they depict detailed architectural information. The third group includes paintings that neither have architectural themes nor happen in a built environment. The connection of such paintings to architecture relies on the painter's perception and imagination of the spaces. In the present research, three important aspects of architecture, i.e. architectural concepts, components and elements (structural and architectural), and decorative elements in Ghahveh-Khaneh paintings have been investigated. The study demonstrates that the degree of imagination in the paintings of the first generation painters is lower than that of the second generation painters. On the other hand, the degree of imagination in combat paintings was higher than other themes. The authors suggest finding the reasons behind these findings as a topic for future research.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Folk Art
  • Ghahveh-Khaneh (Coffee House) Painting
  • Khiyali-Negari (Imaginary Painting)
  • Architecture
  • Components and Elements
  • Decorative Elements
افتخاری یکتا، شراره و محمدزاده، مهدی. (1399). تحلیل روان‌شناختی جایگاه تن در نقاشی قهوه‌خانه‌ای دوره قاجار با تمرکز بر رابطه خود و دیگری (نمونه مطالعاتی: نبرد کربلا). روایت‌شناسی، ش 8 (پاییز و زمستان 1399)، 38- 1.
بلوکباشی، علی. (1375). قهوه‌خانه‌های ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
پاکباز، رویین. (۱۳۷8). دایره‌المعارف هنر. تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
پنجه‌باشی، الهه و صانعی، آنیتا. (1399). مطالعه تحلیلی ویژگی‌های بصری و عناصر ساختاری نقش‌مایه دایره در نقاشی معروف به شمس اواخر دوره قاجار محفوظ در موزه آستان قدس رضوی. نگره، ش 56، 23- 5.
تقوی، لیلا. (1394). از متن تا تصویر؛ نشانه شناسی صورت و معنا در نقاشی قهوه‌خانه‌ای؛ رزم رستم و اسفندیار به رقم محمد مدبر. رشد آموزش هنر، ش 44 (زمستان 1394)، 21- 14.
جوانی، اصغر و کاظم نژادی، حبیب‌الله. (1395). بررسی ویژگی های شمایل‌نگاری شیعی در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای عصر قاجار (با تأکید بر واقعه عاشورا). شیعه شناسی، ش 55 (پاییز 1395)، 46- 27.
چلیپا، کاظم. (۱۳۸۹). نقاشی قهوه‌خانه؛ وفادار با همه وسوسه‌ها. تندیس، ش ۱۷۲، 12.
حسین آبادی، زهرا و محمدپور، مرضیه. (1395). بررسی تأثیر نقاشی قهوه‌خانه‌ای با موضوعات مذهبی بر روی باورهای عامه مردم. جلوه هنر، ش 16 (پاییز و زمستان 1395)، 78- 69.
حسینی، سید رضا و زارعی، کریم. (1397). مطالعه تحلیلی ویژگی و وجوه زیبایی‌شناختی آثار حسین دستخوش همدانی (نقاش مکتب قهوه‌خانه‌ای). عصر آدینه، ش 28 (زمستان 1397)، 107- 79.
حکیم، اعظم و دادور، ابوالقاسم. (1397). مطالعه تطبیقی روایت‌پذیری دینی در نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای و گوتیک. نگره، ش 47 (پاییز 1397)، 110- 95.
حیدرخانی، مریم. (1394). نقاشی ایرانی در مقام منبع تاریخ معماری ایران. مطالعات معماری ایران، ش 7، 163- 151.
خزایی، محمد؛ طبسی، محسن. (1383). صورت و معنا در نقاشی قهوه‌خانه؛ کاشی‌کاری با موضوع عاشورا. مطالعات هنر اسلامی، سال 1، ش 1 (پاییز و زمستان 1383)، 168- 153.
خواجه‌احمد عطاری، علیرضا؛ آذربایجانی، مسعود؛ شعیری، حمیدرضا؛ رشیدی، صادق و حکمت، زینب. (1397). پیشینه مضامین، موضوعات و ساختار بصری خیالی‌نگاری‌های دوره قاجار در هنر ایران (با تکیه بر منابع مکتوب). مطالعات هنر اسلامی، سال 14، ش 36 (پاییز 1397)، 163- 134.
دیگرانوهی لازاریان، ژانت. (1381). دانشنامه ایرانیان ارمنی. تهران: انتشارات هیرمند.
ذکر علی، نرگس. (1394). نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نمایشی از فرهنگ ملی و مذهبی. تهران: انتشارات ندای تاریخ.
زارعی، کریم؛ شاملو، غلامرضا و حمیدی‌منش، تقی. (1397). تبیین نقش تاثیر‌گذار قهوه‌خانه در جریان شکل‌گیری نقاشی قهوه‌خانه‌ای. مطالعات باستان شناسی پارسه، ش 5 (پاییز 1397)، 159- 143.
ساریخانی، مجید. (1384). نقاشی قهوه‌خانه‌ای در دوره قاجار. وقف، میراث جاویدان، سال 13، ش 50 (تابستان 1384)، 120- 114.
سیف، هادی. (1369). نقاشی قهوه‌خانه. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور و اداره کل موزه‌های تهران، موزه رضا عباسی.
فروتن، منوچهر. (1389). زبان معمارانه نگاره‌های ایرانی. هویت شهر، سال 4، ش 6، 142- 131.
کلانتری، منوچهر. (1352). رزم و بزم شاهنامه در پرده‌های بازاری قهوه‌خانه‌ای. هنر و مردم، سال 12، ش 134 (آذر 1352)، 15- 2.
میر مصطفی، حسین. (1387). نقاشی در قهوه‌خانه: برگزیده آثار استاد احمد خلیلی و استاد محمد فراهانی. تهران، سیمای کوثر.
ناژفر، رحیم. (۱۳۹۱). سیر تحول مضامین در شبیه خوانی. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
هوشیار، مهران و افتخاری راد، فاطمه. (1395). آشنایی با خیالی‌نگاری. تهران: انتشارات سمت.
Bobrikhin, A.A. (2018). The Voice of the Culture of Silent Majority: Naïve Art and Literature. In Facets of Culture in the Age of Social Transition: Proceedings of the All-Russian Research Conference with International Participation, KnE Engineering 3(8): 119- 123. DOI: 10.18502/keg.v3i8.3620
Toprak, Sait. (2020). Examination of Paintings of Naïve Artists from Urfa in Terms of Colors, Compositions, Space and Subects. Art-Sanat 14(2020): 441- 467.