تطبیق ساختار نگاره‌های یوسف و زلیخا با مفاهیم قرآنی (موردپژوهی: نگاره‌های قرن 9 تا 10 هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد معماری اسلامی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 استاد گروه معماری، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

3 دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه هنر اصفهان

10.22070/negareh.2023.17148.3151

چکیده

سوره یوسف تنها سوره‌ای از قرآن کریم است که به‌طور کامل از ابتدا تا انتها مختص یک داستان است و در قرآن با عنوان (احسن‌القصص) از آن یاد شده است؛ مانند بسیاری از هنرها، نگارگران نیز در نگاره‌های خود از این داستان برای خلق آثار هنری استفاده کرده‌اند. هدف از انجام این پژوهش تطبیق محیط نگاره‌های یوسف و زلیخا با مفاهیم قرآنی و بررسی عناصر کالبد معماری و شخصیت‌های داستانی موجود در آیات 32-30 و 25-23 سوره یوسف است. سؤال‌های این تحقیق عبارت‌اند از: 1- ویژگی‌های کالبدی معماری و شخصیت‌های داستانی یوسف و زلیخا، چگونه در نگاره‌های قرون 10-9 انعکاس یافته‌اند؟ 2- تا چه حدی این نگاره‌ها با مفاهیم قرآنی مطرح‌شده در خصوص این داستان مطابقت دارد؟ روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و شیوه جمع‌آوری اطلاعات، اسنادی ـ کتابخانه‌ای است. جامعه آماری تحقیق مشتمل بر شش نگاره داستان اتاق هفت‌در و هفت نگاره مرتبط با داستان دست‌بریدن زنان مصر است. نتیجه این پژوهش در خصوص نگاره‌های اتاق هفت‌در، نشانگر این است که بین تمامی نگاره‌های بررسی‌شده، از بعد ویژگی‌های کالبدی، نگاره کمال‌الدین بهزاد، پایبندی بیشتری به مفاهیم قرآنی دارد. از منظر ویژگی‌های شخصیت‌های داستانی نیز بجز نگاره موجود در مثنوی جامی (قرن10ق/ 16 م) که با مفاهیم قرآنی تطابق چندانی ندارد، نمود این مفاهیم در سایر نگاره‌ها مشهود است. در خصوص نگاره‌های مربوط به دست‌بریدن زنان، محیط کالبدی نگاره‌های نگاره پنج‌گنج (قرن 10ق/ 16 م)، تصویر مجلس زلیخا (قرن 10ق/ 16 م)،  نگاره جامی (قرن 10 ق/ نیمه دوم 16م) و نگاره جامی (قرن 10ق/ 16 م) تطابق بیشتری با آیات قرآنی داشته، ولی، در بخش شخصیت‌های داستانی، میزان مطابقت با آیات قرآنی کمتر است. در مجموع، هر دو دسته نگاره بخش کالبدی نگاره‌ها از منظر توجه به مفاهیم قرآنی غنی‌تر از بخش شخصیت‌های داستانی هستند. همچنین می‌توان گفت هنرمندان فقط بر اساس مفاهیم قرآنی، داستان حضرت یوسف‌(ع) و زلیخا را به‌تصویر نکشیده‌اند و برداشت‌های شخصی و تفاسیر و ذوق هنری هنرمندان نیز در خلق آثار نقش مهمی داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Matching the Structure of Yusuf and Zulaikha Paintings with Qur’anic Concepts (Case Study: Paintings of 15th -16th Centuries AD/ 9th-10th Centuries AH)

نویسندگان [English]

  • Shamim Nottagh 1
  • azita belali oskui 2
  • Yahya Jamali 3
1 Master Student of Islamic Architecture, Tabriz Islamic Art University
2 architecture faculty, tabriz islamic art university
3 PhD student in Architecture, Art University of Isfahan
چکیده [English]

Surah Yusuf is the only Surah in the Qur’an that specifically discusses a narrative from the very beginning to the end and is called in the Qur’an as the Ahsan Al-Ghesas (the best of the narratives). Like many arts, painters also used this narrative in their paintings to create works of art. By Iranian painting (also called Negareh), it is meant illustrations created from the 13th to the 17th centuries AD (700-1100 centuries AH). This study also examined the paintings of the 15th to the 16th centuries AD (900-1000 centuries AH).

Goal: This study aimed to compare the very environment of Yusuf and Zulaikha paintings with Qur’anic concepts and to investigate architectural physical elements and narrative characters in verses 23-25 and 30-32 of Surah Yusuf. It also deals with the similarities and differences between the paintings. This subject is important because of the significance of Surah Yusuf in the holy book, and the extent to which it has affected the artists in the domain of painting; meanwhile, the components that painters have addressed outside Qur’anic debates were also examined.

Questions of this study are 1) How are architectural physical characteristics and narrative characters of Yusuf and Zulaikha represented in the 15th to the 16th centuries AD (9th-10th centuries AH)?  2) To what extent do these paintings match with Qur’anic concepts as regards this narrative?

Method: This study was descriptive-analytical and gathered data via documentary and library methods. The statistical population of the study consisted of six paintings of the Seven-Door Room Narrative and seven paintings of Egypt’s women cutting off their hands.

After analyzing the Qur’an, some verses were extracted from the book, and to which relevant interpretations of six credible interpretation books were compared. The analyzed verses include the story of Prophet Yusuf (Peace Be Upon Him) when he was at the Prince of Egypt’s house. Verses 23-25 recount the story of the Seven-Door Room and verses 30-32 tell the ceremony held by Zulaikha and the women’s cutting off their hands. Meanwhile, the components obtained were divided into two groups: 1) Components of architectural physical structure that investigate architectural elements, architectural decorations, and objects in the Seven-Door Room story including the Zulaikha’s palace with various courtyards and numerous rooms, Seven-Door locks, and all the walls, ceilings, and floor of the palace, depicted with the pictures of Yusuf and Zulaikha. In the story of Egypt’s assembly of women, the verses refer to the invitation of the women to a festivity in the palace saloon, the enclosed space, the internal room where food was cooked, and the arrival of prophet Yusuf into this room; 2) Narrative character components refer to humans, characters, and characteristics raised in the Qur’an. In the Seven-Door Room, with the presence of Gabriel and the escape of Yusuf, Zulaikha tears apart Yusuf’s dress from the back, and the story of Egypt’s women’s assembly refers to the presence of forty guests and the lecture of Zulaikha, also referred to in the Qur’an and interpretations.

Results: Concerning the Seven-Door Room paintings, this study indicated that out of all the examined paintings, the painting by Kamal Al-Din Behzad of Sa’di’s Boustan (15th century AD- 9th century AH) was found to comply more with Qur’anic concepts from architectural physical characteristics, while from the narrative character perspective, no painting other than the one available in Jami’s Masnavi of Yusuf and Zulaikha (16th century AD-10th century AH) matched with Qur’anic concepts. These concepts are also represented in other paintings. Concerning the painting of Zulaikha’s assembly and women’s cutting off their hands, the painting of Jami’s Panj Ganj (16th century AD-10th century AH), the painting of Zulaikha’s Assembly (16th century AD-10th century AH), Jami’s painting (second half of the 16th century AD-10th century AH), and Safavid Jami’s painting (16th century AD-10th century AH) were found to be more compliant with Qur’anic concepts in terms of paintings’ architectural physical environment. In the narrative character section, most components are depicted in the paintings; however, some components have not delved into all Qur’anic details, thus representing little match with the verses. In sum, both categories of the paintings saw their architectural physical elements richer than narrative characters in terms of focus on Qur’anic concepts. It is also concluded that artists had not depicted the story of Yusuf and Zulaikha only based on Qur’anic concepts, since their impressions and artistic tastes had greatly contributed to their works of art. Here, the painters added some elements like using a yellow-colored halo over the head of prophet Yusuf and dress colors to convey the stories and their concepts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Surah Yusuf
  • Yusuf and Zulaikha Painting
  • Architectural Physical Structure
  • Narrative’s Characters
آیت‌اللهی، حبیب‌الله، خبری، محمدعلی، طاووسی، محمود، لزگی، حبیب‌الله. (1386). تحلیل عناصر داستانی قصه حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم. پژوهش زبان و ادبیات فارسی، -(8)، 1-20.
انصاریان، حسین. (1398). ترجمه قرآن کریم، قم، انتشارات آیین دانش.
جهان‌یار، آذر، قاضی‌زاده، خشایار. (1396). معرفی و تحلیل نقوش ابنیه در نگاره‌های منظومه یوسف و زلیخا از نسخه هفت‌اورنگ جامی مکتب مشهد. فصلنامه علمی پژوهشی نگره.12 (44)، 59-69.
ربیع‌زاده، سمیرا، طباطبایی جبلی، زهره، پیراوی ونک، مرضیه. (1398). بررسی معنا در سوره یوسف و نمود آن در نگاره‌های ایرانی با رویکرد دلالت‌های صریح و ضمنی. جلوه هنر. 12(1)، 7-20.
رجبی، زینب، پورمند، حسنعلی. (1398). تحلیل نگاره یوسف و زلیخا اثر کمال‌الدین بهزاد بر اساس نظریه ترامتنیت ژرار ژنت. فصلنامه علمی ـ پژوهشی کیمیای هنر. 8(32)، 77-95.
رحمانی، جبار، ظفری نائینی، سپیده. (1394). پژوهش میان‌ رشته‌ای در هنر با رویکرد هرمنوتیکی هیرش (موردپژوهشی تحلیل هنر نگارگری، نگاره یوسف و زلیخا). فصلنامه علمی ـ پژوهشی کیمیای هنر. 4(15)، 47-63.
ریشار، فرانسیس. (1383). جلوه‌های هنر پارسی نسخه‌های نفیس ایرانی قرن6 تا11 هجری قمری موجود در کتابخانه ملی فرانسه، ترجمه ع. روح‌بخشان، تهران، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سمسار، محمدحسن. (1379). کاخ گلستان (گنجینه کتب و نفایس خطی) گزینه‌ای از شاهکار‌های نگارگری و خوشنویسی، تهران، نشر زرین و سیمین.
شیخی، علیرضا، محمدزاده، زینب. (1397). بررسی صفحه‌آرایی نگاره‌های منسوب به کمال‌الدین بهزاد در نسخه بوستان سعدی (894-893 هجری) به‌مثابه یک الگو، نگارینه هنر اسلامی. 5(15)، 13-27.
صادقی، اسماعیل، آقاخانی بیژنی، محمود، رضایی، حمید. (1391). تحلیل ساختاری طرح داستان غنایی یوسف و زلیخای جامی، پژوهشنامه‌ی ادب غنایی. 10(19)، 103-124.
صادقی‌نیا، سارا، حصاری، الهام. (1397). بررسی جایگاه واقع‌نگاری تزئینات کاشی‌کاری عهد تیموری در نگارگری مکتب هرات (با نگرش موضوعی به نگاره‌های بهزاد)، نشریه علمی- پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. 14(29)، 229-252.
ضیا آبادی، محمد. (1392). کلام النور نورالکلام، تفسیر سوره یوسف، تهران، انتشارات بنیاد خیریه الزهرا.
طباطبایی، علامه محمدحسین. (1363). تفسیر المیزان، ج 11، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم، نشر بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
طبرسی، فضل بن حسن. (1352). تفسیر مجمع‌البیان، ج12، ترجمه احمد بهشتی، تصحیح موسوی دامغانی، تهران، نشر فراهانی.
عقدایی، تورج. (1392). نگاهی به عنصرهای ساختاری داستان حضرت یوسف (ع) در قرآن مجید، فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی. –(15)، 41-9.
غفوریان مسعودزاده، مهنوش. (1395). تحلیل و بررسی تصاویر نسخه خطی مصور هفت‌اورنگ جامی موجود در مخزن مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی، آستان هنر. 6(17)، 20-35.
کاشانی، ملأ فتح‌الله. (1388). تفسیر کبیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج3، تصحیح عقیقی بخشایشی، قم، نشر نوید اسلام.
کرمی، محمدحسین، حقیقی، شهین. (1388). بررسی ساختار روایی دو روایت از داستان غنایی یوسف و زلیخا، پژوهشنامه ادب غنایی. 7(13)، 124-89.
مایدا، تادئوش. (1392). شاهکارهای هنر ایران در مجموعه‌های لهستان، ج1 تصاویر، ترجمه مهدی مقیسه، داوود طبائی، تهران، نشر آثار هنری، متن.
مایدا، تادئوش. (1392). شاهکارهای هنر ایران در مجموعه‌های لهستان، ج2، مقالات و شرح تفضیلی تصاویر، ترجمه، داوود طبائی، مهدی مقیسه، تهران نشر آثار هنری، متن.
متفکر آزاد، مریم، پایدارفرد، آرزو. (1394). بررسی ویژگی‌های نگارگری نسخ خطی مصور با تأکید بر نسخه مصور یوسف (ع) و زلیخا در کتابخانه مرکزی تبریز، نگارینه هنر اسلامی. 2(6)، 56-70.
مصلایی‌پور یزدی، عباس، قاسمی حامد، مرتضی. (1393). فضایل اخلاقی و ویژگی‌های حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم و تورات، آموزه‌های قرآنی. –(20)، 149-174.
مظفری خواه، زینب. (1400). بررسی جایگاه کنتراست مکمل و وسعت از منظر یوهانس ایتن در آثار کمال الدین بهزاد، فصلنامه علمی دانشگاه الزهرا(س). 14(1)، 102-116.
مظفری‌خواه، زینب، گودرزی، مصطفی. (1391). بررسی فضا در نگارگری ایرانی با تأکید بر منتخبی از آثار بهزاد، دو فصلنامه علمی– پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. 8(16)، 7-20.
مکارم شیرازی، ناصر. (1377). تفسیر نمونه، ج9، تهران، نشر دارالکتب‌الاسلامیه.
میرلوحی، پریما. (1399). تبیین مفهوم برهان رب در سوره یوسف و تجلی آن در یوسف و زلیخای جامی و نگاره کمال‌الدین بهزاد، پیکره. 9(20)، 22-13.
نجار شوشتری، علی بن علی. (1373). تفسیر سوره یوسف (ع)، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، نشر صدوق.
نجفی، محمدباقر. (1368). آثار ایران در مصر، آلمان، کلن.
نوروزی، نسترن، موسوی لر، اشرف سادات، دانشگر، فهیمه. (1398). بازخوانی بیناگفتمانی نقاشی (حکایت یوسف و زلیخا) و سه اقتباس معاصر آن، فصلنامه علمی مطالعات فرهنگ- ارتباطات. 20(48)، 265-296.
نیکبخت، مهناز. (1400). مطالعه رنگ و فرم لباس در نگاره‌های کمال‌الدین بهزاد موردمطالعه: نگاره یوسف و زلیخا، پژوهش در هنر و علوم تخصصی. 6(1)، 17-22.
Ibrahim Elassal, Ibrahim Mohamed. (2016). The Veiled face of prophets in the Islamic miniatures- application on illustrated manuscripts of XVI century in Konya Mawlana Museum, Journal of the General Union of Arab Archaeologists, N1, P 125-89.
Shackle, Christopher. (1995). Between scripture and romance: the Yusuf-Zulaikha story in Panjabi, South Asia Research, N2, P188-153.
Tursunpolatovna, Jumayeva Dilnoza. (2022). Fine Art in the Epics of Yusuf and Zulaikho, EPRA International Journal of Research and Development (IJRD), N12, P 20-16.
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/455023/(access date: 24/1/2023).
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452672/( access date: 24/1/2023).
http:// artang.ir/yusuf-and-zulaikha/ (access date: 11/8/2022).
https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:%22Yusef_Serves_for_Zulaikha_at_a_Feast%22,_Folio_from_a_Yusuf_and_Zulaikha_of_Jami_MET_sf57-51-39-241r.jpg (access date: 11/8/2022).
http://art.thewalters.org/detail/80063/egyptian-woman-overwhelmed-by-yusufs-beauty/(access date: 11/8/2022).