مطالعه تطبیقی ویژگی‌های معماری در نگارگری سلطان‌محمد و میرمصور از کاخ‌های بازنمایی‌شده در شاهنامهٔ طهماسبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری تخصصی معماری، گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

2 استادیار و عضو هیات علمی، گروه معماری، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران

10.22070/negareh.2023.16858.3117

چکیده

تاریخ هنر و معماری ایران دارای اسنادی تصویری با ویژگی‌های منحصربه‌فرد است. یکی از این اسناد که می‌تواند اطلاعات مهمی را در خصوص نحوه بازنمایی معماری گذشته ارائه دهد نگارگری است. برای فهم این آثار و سپس خوانش فضاهای معماری در گذشته نیاز است ابتدا اصول حاکم بر نگارگری‌ها را شناخت و سپس با استفاده از اصول حاکم بر فضای معماری به بررسی چگونگی خلق فضا در آثار خالقان این هنر پرداخت. هدف از پژوهش بازنمایی ویژگی‌های معماری، شامل ساختار فضای معماری و عناصر به‌کار رفته در نگاره‌های کاخ‌های شاهنامه طهماسبی است. در این راستا سوال پژوهش این‌گونه مطرح می‌گردد که: چگونه ساختار فضا و عناصر معماری در آثار نگارگری بازنمایی شده‌است؟ روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات در آن به‌صورت استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اینترنتی بوده که انتخاب تصاویر براساس موضوع مورد بررسی یعنی بازنمایی معماری در کاخ‌ها در نگاره‌های سلطان‌محمد و میرمصور از شاهنامه طهماسبی صورت گرفته‌است و یافته‌ها با استفاده از تحلیل کیفی و با استفاده از جداول، تجزیه و تحلیل شده‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد نگارگران ایرانی با پیروی از اصول موجود در معماری ایرانی و به‌صورت آگاهانه، با استفاده از شیوه‌های مرسوم در نگارگری، آن‌ها را به تصویر کشیده‌اند. همچنین آن‌ها با استفاده از اصول موجود در معماری یعنی ساختار فضایی معماری که شامل محوربندی فضایی، سلسله مراتب و سیالیت فضاست و عناصر معماری که شامل عناصر تلفیقی و تزئینی است، سعی در بازنمایی کاخ‌ها در نگاره‌های خود داشته‌اند و تفاوتی که بین نحوه بازنمایی معماری در نگاره‌های این دو نگارگر وجود داشته‌است هم در ساختار فضا و هم در عناصر معماری کاخ‌ها یعنی اصل سیالیت فضا و اصل نشانه‌گرایی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Architectural Features in the Painting of Sultan Mohammad and Mir Musavvir from the Palaces Represented in Tahmasabi's Shahnameh

نویسندگان [English]

  • Samin Torkaman 1
  • Maryam Armaghan 2
1 PhD Candidate, Department of Architecture, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
2 Associate Professor, Department of Architecture, Qazvin Branch, Islamic Azad University, Qazvin, Iran.
چکیده [English]

The history of Islamic art and architecture of Iran has pictorial and visual documents, which have special and unique characteristics. One of these documents that can provide us with important information about the representation of past architectural spaces are miniatures. After the Herat period, the art of painting and miniature making was transferred to the Safavid sultans under the same conditions. In general, in Isfahan, the influence of European art was gradually felt in the court of Shah Abbas. This effectiveness was done in several ways: European works of art imported to Iran and direct contact with European artists living in Isfahan. In this way, the imaginary Iranian miniature painting was accompanied by a bright shadow and perspective and complete punctuation, and its objective and earthly aspect was overcome. In Safavid miniatures, the main theme is the glory and beauty of this period. The subjects of the miniatures are mostly centered around the courts of sultans, nobles, beautiful palaces, beautiful landscapes and scenes of wars. In order to understand and then to read the architectural spaces in the past based on these miniatures, it is necessary to first know the characteristics and principles governing them and then, using the principles governing the architectural space, to investigate how space is created in the works of the creators of this art. The Persian poetry and mysticism are widely known to be the main foundations of miniature painting.  The integration and use of miniature can be observed in masterpieces and significant manuscripts such as Shahnameh and Khamsa of Nizami. In some of these books similarities between the representation of created works, both in terms of subject and the type of images, are evident. These similarities are sometimes manifested with no change or alteration, while in some cases they are portrayed with hints of creativity. The realistic representations in accordance with the apparent features of object is not considered a sign of transcendence in Persian miniature, but alterations of the matter and going further beyond that, surpassing the outward layer and finding its reality are significant in the art of any artist. Thus, in general, the reality of creation by the painters is not measured with sight or other senses.
The purpose of the research is to represent the architectural features, including the structure of the architectural space and the elements used in the paintings of the palaces of Tahmasbi’s Shahnameh. In this regard, the research question is raised as follows: How is the structure of space and architectural elements represented in miniatures? The research method in this research is of descriptive-analytical type and information gathered in it is by using library and internet sources. The selection of images is based on the subject under study, i.e. the representation of architecture in palaces in the miniatures of Sultan Muhammad and Mir Musavvir from Tahmasbi's Shahnameh, and the findings were represented after they have been analyzed using qualitative analysis and tables. The necessity and importance of research is based on the fact that painting, as one of the main sources, can be effective in representation of architectural features. The findings of the research show that Iranian painters have depicted them by following the existing principles in Iranian architecture and knowingly, by using conventional miniatures methods. Also, they have tried to represent palaces in their pictures by using the principles in architecture, namely the spatial structure of architecture, which includes spatial orientation, hierarchy and fluidity of space, as well as architectural elements, which include integrated and decorative elements. Moreover, in terms of the difference between the ways of representing architecture in the miniatures of these two painters, there is the principle of fluidity of space and the principle of symbolism, both in the structure of space and in the architectural elements of palaces.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architectural Features
  • Miniature
  • Palaces
  • Shahnameh Tahmasabi
  • Sultan Mohammad
  • Mir Musavvir
آژند، یعقوب، 1384، مکتب نگارگری تبریز و قزوین و مشهد. تهران، فرهنگستان هنر.
انصاری، مجتبی و صالح، الهام، 1391. بررسی تطبیقی نگارگری مکتب دوم تبریز و باغ ایرانی در دوره تیموری و صفوی، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره 22: 23-5.
بلالی اسکویی، آزیتا و کیانی، زهرا 1399. بازنمایش ساختار کالبدی باغ ایرانی در نگارگری و قالی‌های باغی در دوره صفویه، فصلنامه پژوهشی شهرسازی و معماری هویت محیط (4)1، 73-100.
بیدبرگ، فاطمه و جوانمردزاده، اردشیر و شهبازی شیران، حبیب و بیدبرگ، معصومه، 1397. مطالعه و بررسی ویژگی‌ها و شاخص‌های معماری اسلامی آذربایجان در دوره صفویه، دوماهنامه علمی تخصصی پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال سوم، شماره 13: 20-7.
پاکباز، روئین، 1383. نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران، انتشارات زرین و سیمین.
توکلی، زهرا، 1393. بررسی جایگاه قدرت در نگاره‌های شاهنامه دموت و همای و همایون با تأکید بر عناصر طبیعت و معماری، استاد راهنما: زینب صابر و شهاب شهیدانی، استاد مشاور: زهره طباطبایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر، اصفهان.
تهرانی، فرهاد و فتح‌الله‌پور، مائده و زهرا قاسمی، 1392. بررسی تطبیقی نحوه آفرینش فضاهای معماری در آثار نگارگری حمام، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، 26: 71-61.
تیموری‌گرده، سعیده و حیدنتاج، وحید، 1393. نظرگاه "عنصر اصلی تصویر شده از باغ در نگاره‌های نمایش‌دهنده باغ ایرانی"، باغ نظر، شماره 30: 15-26.
جانی‌پور، بهروز و محمدی، نیلوفر و رضایی میرقاید، گلشن، 1399. همگرایی معماری ایرانی با هنر نگارگری، باغ نظر، شماره 17: 92-81.
حاصلی، پرویز، 1386. نمودهای معماری در نگارگری، کتاب ماه هنر: 54-52.
حسینی، زهراسادات و اسلامی، سید غلامرضا، 1400. تبیین ارتباط حضور آسمان در فضای معماری و نگارگری دور صفوی از منظر ساحت‌های حیات انسان، هویت شهر، شماره ۴۶: 10-97.
حقیر، مژگان، 1396. بررسی تطبیقی نقوش مدرسه چهارباغ با نگره‌هایی از شاهنامه طهماسبی، استاد راهنما: منصور حسامی کرمانی، استاد مشاور: بهاره تقی‌نژاد، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی سپهر، اصفهان.
خیری، سیروس، 1386. معماری و تزیینات ستاوندهای چوبی دوره صفویه در آذربایجان (جلد دوم). تبریز، انتشارات مهدی آزادی.
رجبی، محمدعلی و اسماعیلی، علیرضا و آقایی، احسان و اثباتی، محمد حسن، 1392. شاهنامه طهماسبی. تهران، متن.
رضوی‌نیا، سید محمد حسین، 1397. بررسی نشانه‌شناختی مکتب اصفهان در شهرسازی و معماری، مدیریت شهری، شماره 50: 63-47.
زارعی، علی و شواکندی، سیده مهدیه و هاشمی زرج آبادی، حسن و کوهستانی، حسین، 1400. مفاهیم مشترک باغسازی در دوره تیموری و صفوی، با تأکید بر نگاره‌های باغ دو مکتب هرات و مکتب دوم تبریز، دو فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، شماره 21: 36-21.
سرابی، مینا و  بلیلان اصل، لیدا و آجرلو، بهرام، 1399. بازآفرینی ساختار معماری مسجد حسن پادشاه در تبریز (براساس منابع تاریخی و بقایای معماری موجود). شریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره 25، شماره 1: 104-91.
سلطان‌زاده، حسین، 1387. فضاهای معماری و شهری در نگارگری ایرانی. تهران، انتشارات چهار طاق.
فروتن، منوچهر، 1389. زبان معمارانه نگاره‌های ایرانی (بررسی ویژگی‌های نگاره‌های ایرانی به عنوان اسناد تاریخی معماری اسلامی ایران)، نشریه هویت شهر، شماره 6: 142-131.
فروتن، منوچهر، 1384. درک نگارگران ایرانی از ساختار فضای معماری ایران (دوره‌های ایلخانی و تیموری و اوایل صفوی)، فصلنامه فرهنگستان هنر (خیال): 83-70.
فغفوری، رباب و بلخاری قهی، حسین، 1394. نمود معماری صفوی در نگارگری مکتب دوم تبریز، همایش بین‌المللی نوآوری و تحقیق در هنر  و علوم اسلامی.
قاسمی‌سیچانی، مریم و معماریان، غلامحسین، 1389. گونه‌شناسی خانه دوره قاجار در اصفهان. نشریه هویت شهر، سال پنجم، شماره 7: 94-87.
کاظمی، مهروش، و شعاریان ستاری، ویدا و صدیق اکبری، سحر، 1391. مفهوم و جایگاه «فضا» در سه نگاره از نگاره‌های استاد کمال‌الدین بهزاد، نشریه جلوه هنر,  (2)4، 43-52.
کفشچیان مقدم، اصغر و یاحقی، مریم، 1390. بررسی عناصر نمادین در نگارگری ایران، فصلنامه علمی– پژوهشی باغ نظر، سال هشتم، شماره 19: 76-65.
کلیس، ولفرم، 1387. کاخ‌های صفوی، ترجمه: احسان صفوی. گلستان هنر، شماره 11: 73-68.
گودرزی، مصطفوی و کشاورز، گلناز، 1386. بررسی مفهوم زمان و مکان در نگارگری ایرانی، نشریه هنر‌های زیبا، شماره 31: 101-89.
مرتضوی یزدی، لیلا السادات، 1400. بررسی نحوه قرارگیری پیکره‌های انسانی در ارتباط با بنا در منتخبی از نگاره‌های شاهنامه شاه طهماسبی، استاد راهنما: علی بوذری، پایان‌نامه کارشاسی ارشد، دانشگاه هنر، تهران.
مومنی، کوروش، 1397. مقایسه و تطبیق اصل شفافیت در کالبد و طرح خانه‌های دوره صفوی و قاجار اصفهان، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره هجدهم، سال ششم: 42-23.
نعیما، غلامرضا، 1395. سیر تحول معماری ایران، از دوره تیموری تا دوره معاصر (جلد دوم). تهران، انتشارات سروش دانش.
نوایی، کامبیز و حاجی قاسمی، کامبیز، 1391. خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).
ولیعهدی، متینه‌السادات و سهیلی، جمال‌الدین، 1396. بررسی روند نمادگرایی عناصر معماری، در نگار " خسرو در حال گوش کردن به موسیقی باربد" از منظر نشانه‌شناسی پیرس. نشریه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، سال سیزدهم، شماره 26، صفحات 24-1.
یزدان‌پناه، مریم و حاتم، غلامعلی و سلطانی، سیدحسن، 1389. بررسی مکتب نگارگری تبریز دوره صفوی با استفاده از نگاره‌ای شاهنامه شاه تهماسب، کتاب ماه هنر، شماره 143: 77-68.
Balilan Asl, L, 2019. The Physical Structure of Tabriz In Shah Tahmasp Safavid ’s Era Based On Matrakci Miniature. METU JFA 2019/2, 36:2 pp. 165-194.
Ghasemzade, B, 2014. Framework- Architecture in Iranian Miniatures. European Review of Artistic Studies, vol 5, n 1, pp. 34-48.
Kleiss, W, 1993. Safavid palaces, in: Gulru Necipoglu (ed.), Ars Orientalis, vol. 23, pp. 269-280.