مفهوم جایگاه بدن ناصرالدین‌شاه در نقاشی تالار آینه کمال‌الملک بر مبنای نظریه یوری لوتمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری هنرهای اسلامی، دانشکده هنرهای صناعی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز

2 دانشیار و عضو هیات علمی دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه‌طباطبایی

3 دانشیار و عضو هیات علمی دانشکده هنرهای صناعی اسلامی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

10.22070/negareh.2021.5018.2366

چکیده

نقاشی قاجار، به‌‌ویژه از دوران ناصرالدین‌شاه به ‌بعد، همگام با تحولات اجتماعی ـ فرهنگی، در آستانه عبور از سنت‌های پیشین، در گستره مفاهیم تازه‌ای قرار می‌گیرد. یکی از این مفاهیم که بیش از هر حوزه دیگری، دچار تحول و دگرگونی می‌شود؛ "بدن" است. از جمله جایگاه و کارکرد "بدن" در تصاویر پادشاه؛ که به‌عنوان یک نظام نشانه‌ای مهم، در تقابل با دیگری معنا تولید می‌کند. تصویر تالار آینه بازگوکننده چنین کارکردی از "بدن" در فضای گفتمانی قاجار با دیگری است و بر این مبنا، مساله‌ پژوهش این است ‌که؛ چه مناسباتی میان بدن ناصرالدین‌شاه با عناصر درون تصویر تالار آینه برقرار است یا به‌عبارتی، نحوه مواجهه بدنِ ناصرالدین‌شاه به‌مثابه بدنِ خود درون فرهنگ، در دیالکتیک با بدنِ دیگری که برآمده از "نه ـ فرهنگ" است، چگونه نمایش داده می‌شود. "نَه ـ فرهنگ" یکی از اصطلاحات اساسی و کاربردی در نظریات یوری‌لوتمان است که در برابر فرهنگ قرار می‌گیرد.     از این‌رو هدف پژوهش، بهره‌گیری از نظریات لوتمان برای بررسی جایگاه بدنِ ناصرالدین‌شاه در تناسب با عناصر تصویری درون تصویر تالار آینه کمال‌الملک است که در سپهرنشانه‌ای قاجار جای می‌گیرد. سپهرنشانه‌ای یکی از پویاترین مفاهیم در نظریات ‌لوتمان است که حاوی دو مفهوم بنیادین "خود" و "دیگری" است و هم‌چون واسطه‌ای برای تولید معنا در فضایی دوگانه عمل می‌کند؛ بنابراین پرسشی که به آن پاسخ داده می‌شود این است که: آیا بدن ناصرالدین‌شاه در تقابل با بدنِ دیگری درون "نه ـ فرهنگ"، "بدن ـ نزدیک" محسوب می‌شود و یا "بدن ـ دور" است؟
بر این اساس، پژوهش با روش سپهرنشانه‌ای لوتمان، جایگاه بدن ناصرالدین‌شاه در تالار آینه را مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دهد و جمع‌آوری این اطلاعات با استفاده از منابع مکتوب کتابخانه‌ای و با بهره‌گیری از شیوه توصیفی ـ تحلیلی انجام می‌گیرد. 
با توجه به تحولات گفتمانی فرهنگ در سپهرنشانه‌ای قاجار؛ نتیجه پژوهش گویای این است که جایگاه "بدن" ناصرالدین‌شاه در تالار آینه کمال‌الملک، در دیالکتیک با دیگری، در مسیر گسست از خود قرار دارد؛ پیوسته کم‌رنگ شده و کنش خود را از دست می‌دهد و در نهایت، تصویری از یک "بدن ـ نزدیک" را نمایش می‌دهد. جذب و نزدیک‌شدن به بدنِ دیگری درون "نه ـ فرهنگ" حاکی از شکل‌گیری هویت در بدنِ ناصرالدین‌شاه در محور دیگری، و گسست جایگاه او از ارزش‌های تاریخی و حافظه فرهنگی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Connotation of Position of Nasir-al-Din Shah’s Body in the Mirror Hall of Kamal-al-Molk Based on the Theory of Yuri Lotman

نویسندگان [English]

  • sharareh Eftekhari Yekta 1
  • amir nasri 2
  • Mehdi Mohammadzadeh 3
1 PhD of Islamic Arts, Craft Arts Department, Tabriz Islamic Art University, Tabriz
2 Associate Professor, Faculty of the Persian Language and Literature, Allameh Tabatabaei University
3 Associate Professor, Faculty of Islamic crafts,Tabriz Islamic Art University
چکیده [English]

In every aspect, Qajar painting opens up a new visual content to the Iranian art. In this period, art and painting change in the face of cultural, social and political events. Most of the illustrations of this period belong to the king's body, the nobles and the court. Since the main feature of Qajar painting is human centrality, and it determines a specific contract, the painting of this period is placed in restriction of physical performances. Art and painting in the age of Nasir-al-Din Shah Qajar define a new structure for iconography, and due to the rise of photography, it takes a different form. One of these new forms is the concept of the "body" that acts as a semiotic system in Qajar painting, including the position and function of the "body" in the images of the king, and "body" as an important sign system produces meaning in opposition to another. Therefore, it is important that the literature related to the cultural signs, reflected in body image in Qajar paintings, has been examined in terms of the issues and aspects related to modernity, and cultural, social and political exchanges; because the body has not been investigated as a new visual culture during the Qajar era.
Most researches related to Qajar paintings and period focus on topics like religion, reflection of tradition and modernity or the contrast between these two, identity problem, evolution of courtier iconography and integration of iconography, gaze towards women, female clothing and its representation or design and decoration in architecture, with iconographic approaches or the link between political, cultural and power studies. The Qajar era is considered as one of the most important historical periods in terms of Iranian visual art, but the "body" as a new visual culture is not investigated in any of the researches of this age. From this time onwards, "body" becomes one of the most important topics in various economic, social, political and cultural fields. One of the most renowned artists of this period is Mohammad Khan Ghaffari, known as Kamal-al-Molk and one of the most famous works of Kamal-al-Molk is the Mirror Hall (Talar-i A'ina). The Mirror Hall recounts the function of the "body" in front of another in the Qajar discourse. According to this, the main problem of research is; what is the relationship between the body of Nasir-al-Din Shah and the elements within the Mirror Hall? In other words, how is the image of Nasir-al-Din Shah's body displayed in the culture in opposition to another in the non-culture?
Non-culture is one of the basic and practical terms in Yuri Lotman's theories that is opposed to culture. The Questions have been answered using a descriptive-analytical method and Yuri Lotman's cultural semiotics approach. Therefore, the purpose of this research is semiotics and reviewing the position of the body of Nasir-al-Din Shah Qajar in the Mirror Hall painting, and using Yuri Lotman's approach to study the position of Nasir-al-Din Shah's body in proportion to the elements in the image of the Mirror Hall. One of the most important topics for Yuri Lotman is semiosphere. The semiosphere is the result and the condition for the development of culture. All elements in the semiosphere are dynamic, and the terms of its correlations are constantly changing.
 The structure of the semiosphere is asymmetrical and it is a function, a cluster of semiotic spaces and their boundaries, and the most important spots for semioticizing processes are the boundaries of the semiosphere. Boundary is a necessary part of the semiosphere because that both separates and unites, and it always belongs to both frontier cultures, to both contiguous semiospheres. Outside the semiosphere there can be no communication, and boundary is a mechanism for translating texts of an alien semiotics into familiar semiotics. It is a filtering membrane, where what is external is transformed into what is internal, and eventually external semiotics becomes part of the semiosphere's internal semiotics. The unity of the semiotic space of the semiosphere is not merely brought about by metastructural formations; the unifying factor of the boundary, which divides the internal space of the semiosphere from the external one, its inside from its outside, is even more crucial. All elements of the semiosphere are dynamic, not static. Its inside includes cosmos, culture, text, self, and body itself while outside is chaos, non- culture, non- text, and other.
Data collection in research is by library resources and according to the results, influenced by social and cultural components, the representation and nature of the body mix with pictorial elements and find a new meaning. The position of Nasir-al-Din Shah's body in the Mirror Hall of Kamal al-Molk, departs from the self and history; his action disappears and position of the body completely moves towards the body- chaos in the non- culture.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Nasir-al-Din Shah Qajar
  • Yuri Lotman
  • Body
  • Kamal-al-Molk
  • Mirror Hall
پاکباز، رویین (1379)، دایره‌المعارف هنر، چاپ دوم، تهران، فرهنگ معاصر.
پاکتچی، احمد (1389)، معناسازی با چینش آشوب در نظم در رویکرد نشانه‌شناسی فرهنگی (مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگ(ی))، به‌کوشش امیرعلی نجومیان. تهران، سخن.
توروپ، پیتر (1390)، نشانه‌شناسی ‌فرهنگی و فرهنگ (مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی)، ترجمه فرزان سجودی، به‌کوشش فرزان سجودی، تهران، علم.
دل‌زنده، سیامک (1395)، تحولات تصویری هنر ایران، تهران، نظر.
ذکایی، محمدسعید . امن‌پور، مریم (1391)، درآمدی بر تاریخ فرهنگی بدن در ایران، تهران، تیسا.
سمننکو، الکسی (1396)، تار و پود فرهنگ، ترجمه حسین سرفراز، تهران، علمی فرهنگی.
سنسون، گوران (1390)، خود دیگری را می‌بیند: معنای دیگری در نشانه‌شناسی فرهنگی، مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، ترجمه تیناامراللهی، به کوشش فرزان سجودی، تهران، علم.
شعیری، حمیدرضا (1398)، تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان اجتماعی مد: از عقل‌محوری تا آرمان‌گرایی، فصل‌نامه زبان‌شناسی اجتماعی، شماره 4، صص 37 ـ 31.
کمال‌الملک، محمد (1381)، کمال‌الملک، به‌کوشش حسین کاشیان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
لوتمان، یوری (1390)، درباره سپهرنشانه‌ای، مجموعه مقالات نشانه‌شناسی فرهنگی، ترجمه فرناز کاکه‌خانی، به‌کوشش فرزان سجودی، تهران، علم.
لوتمان، یوری (1397)، فرهنگ و انفجار، ترجمه نیلوفر آقا ابراهیمی، تهران، تمدن علمی.
معین، مرتضی‌بابک (1393)، معنا به مثابه تجربه زیسته، تهران، سخن.
نصری، امیر(1394)، بدن به‌منزله شیء، مهرنامه، شماره 43، صص 299 ـ 298.
Bakhtin, M.M. (1984), Rabelais and his World, H. Isowolsky (Tr.), Bloomington,Indiana University Press.
Holquist, Michael (2002), Dialogism: Bakhtin and His World, London, Routledge.
Lotman, Yuri (1990), Universe of the Mind: A Semiotic Theory of Culture, Translated by Ann Shukman, London, I.B.TAURIS.LTD.
Merleau-Ponty, Maurice (2002), Phenomenology of Perception, Translated by Colin Smith. London, Routledge.