سبک‌شناسی تشعیر در نگارگری مکتب تبریز دوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه هنر اسلامی دانشکده هنر دانشگاه سوره

2 کارشناس ارشد هنر اسلامی دانشکده هنر دانشگاه سوره

10.22070/negareh.2021.14618.2788

چکیده

کتاب‌آرایی ایرانی چون همواره از متن و حاشیه سود جسته است، لذا بررسی آرایه‌های حواشی نگاره‌ها، به‌ویژه تشعیر، اطلاعات افزون‎تری به دست می‌دهد. تشعیر، در تزیین حواشی متون و نگاره‌ها، از قرن نهم هجری به بعد نقش مهمی ایفا کرد و در دوره صفوی با تولد مکاتب نگارگری تبریز دوم، قزوین و اصفهان به اوج زیبایی رسیده که این امر ضرورت پرداختن به آن را دوچندان می‌سازد. این پژوهش باهدف اشراف بر سبک‌شناسی تشعیرسازی اوایل دوره صفوی، به دنبال پاسخ به این پرسش بود که ویژگی‌های سبکی در تشعیر مکتب تبریز دوم چیست؟ تحقیق از نوع بنیادی، با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس مشاهده نمونه‌های گزینش‌شده و گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. برای بررسی آثار 10 نمونه تشعیر از منابع ارزشمند این دوره به‌صورت هدفمند انتخاب‌شد. نتیجه اینکه در مورد ویژگی‌های سبکی تشعیر تبریز دوم می‌توان گفت مضمون غالباً تزیینی و کمتر روایی است. حضور نقشمایه‌های جانوری، گیاهی و منظره از نقوش تخیلی و انسان بیشتر و موجودات خیالی محدود و با شراره‌های آتشین و چین‌وچروک‌های نامعمول در دُم، شانه‌ها و زانوان نشان داده‌شده است. همچنین کم‌توجهی به نقش انسان و روایتگری در تشعیر این دوره، تمایل ضمنی هنرمند را به رویکرد تزیینی نشان می‌دهد. طلاکاری در تمامی نمونه‌ها و رنگ‌های دیگر در محدودی از آثار تشعیر این دوره اجراشده و تأکید خطی غلبه دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Stylistics of “Tasheir” in Tabriz School II

نویسندگان [English]

  • Abdolkarim Attarzadeh 1
  • Sara Rahbar 2
1 Associate Professor, Department of Islamic Art, Faculty of Arts, Soore University
2 Master of Islamic Art, Faculty of Arts, Soore University
چکیده [English]

Definition of Tasheir is rarely mentioned in ancient sources. The book "Golestan Honar" states: "When the pen is taken up by the secretary for Tasheir, hair rises on the lion's body" (Munshi Qomi, 1352, 138). This verse refers to two important features of “Tasheir”, namely the elegance of the pattern, the thinness of the hair, and the use of animal motifs. In new sources, we read in the sense of Tasheir: "Literally the word “Tasheir” means hair, and in religious terms, a kind of gilding, such as Khatai and images of very small animals and birds, which are usually painted with gold and sometimes with other colors". In addition to animal and gold motifs that differentiate Tasheir from the perspective of motif and technique, the theme can also be examined in its formation, as a single vineyard. Tasheir has intricate and thin motifs and includes Arabesque, Khatai, catch and hunting lines. The samples used in this research are seven versions of Tabriz school named Divan Khataei, Khamseh Jami, Al-Anwar Khajavi Kermani shrine, Khamseh Tahmasebi, Zafarnameh Teymouri, Golestan and Bustan of Saadi which are purposefully selected and the best margins of Tasheir are studied in each version. The variables, one to two samples, are examined in a total of nine samples. Style is a literary word and it is synonymous with expressions such as: melting, molding, melting gold and silver, special ways of speaking, prose, style, method, style, way, way and suchlike. In the definition of style, it is considered as a way of dealing with problems and the result of perception of problems that in addition to the emergence of emotions and feelings can bring intellectual, scholastic, philosophical, emotional and even humorous attitudes. The term was first used to describe the methods of speaking in literature and then in the realm of art. In art, style can generally be thought of as distinct patterns or attributes of something or a set of objects. These specific patterns or attributes are called stylistic characteristics or attributes. Now, if these attributes are in a work of art, it can be the style of that work, if it is in the works of an artist, it can be the style of that artist, and if it is in the works of a region or a period, it can be the style of that region or period. Some consider the origin of poetry to be Chinese, which has found its way into Iranian art with the introduction of colored decorative papers. Since the Iranian book layout has always benefited from the text and margins, examining the margins of the drawings, especially the “Tasheir”, provides more information. “Tasheir” played an important role in decorating the margins of texts and paintings from the ninth century AH onwards and reached its peak of beauty in the Safavid period with the birth of the schools of Tabriz II, Qazvin and Isfahan, and this has doubled the need to address it. This study aimed to answer this question with the aim of mastering the stylistics of “Tasheir” in the early Safavid period. What are the characteristics of mourning in the second school of Tabriz in terms of engraving, decoration technique and concept, and what were the types of Stylistics of Tasheir in of this school? About characters of Stylistics of Tasheir in Tabriz school II, these issues are considerable: the research is of a fundamental type and with a descriptive-analytical method based on the historical approach and observation of selected samples and collection of library information. The result is that in the “Tasheir” of Tabriz school II, the theme is often decorative and less narrative. The presence of animal, plant and landscape motifs are more frequent than imaginary and human motifs, and the limited imaginary creatures have been depicted with fiery flares and unusual wrinkles on the tail, shoulders and knees. Also, the lack of attention to the role of man and narration in the “Tasheir” of this period shows the artist's implicit desire for a decorative approach. Gilding in all and other colors have been performed in a limited number of works of “Tasheir” of this period and the linear emphasis prevails and the artist seems to have followed fixed rules. Among the characteristics of maginary animals, aggressive postures, movement, stretching in the limbs of animals and entanglement between dragons and Simurghs on a large scale, emphasis on details and processing of limbs by drawing the scales, hair, feathers and skin of animals, based on the usual painting routine, drawing flares on the shoulders and knees of animals in order to give them imaginary or mythical effects can be mentioned.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tasheir
  • Book Decoration
  • Second School of Tabriz
  • Safavid Painting
  • Tasheir Stylistics
آژند، یعقوب، (1394)، مکتب نگارگری تبریز و «قزوین-مشهد»، تهران: فرهنگستان هنر.
اشرفی، م.م، (1388)، از بهزاد تا رضا عباسی، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری(متن).
امین الرعایا کارلادانی، زهرا، (1389)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «کاربرد طراحی تشعیر در هنرهای صناعی»، دانشگاه الزهرا، استاد راهنما دکتر محمدعلی رجبی.
انصاری، مجتبی و صالح، الهام، (تابستان 1391)، بررسی تطبیقی نگارگری مکتب دوم تبریز و باغ ایرانی در دوره تیموری و صفوی، فصلنامه نگره، شماره 22، 5-23.
ایران‌زاده، نعمت‌الله، (تابستان 1390)، نظریه سبک در ایران (روش‌های سبک‌شناسی)، فصلنامه تخصصی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال چهارم، شماره 2، شماره پیاپی 12.
بینیون، لورنس، ویلکینسون، ج.و.س و گری، بازیل، (1367)، سیر تاریخی نقاشی ایرانی، ترجمه محمد ایرانمنش، تهران: امیرکبیر.
پورجعفر، محمدرضا، (پاییز 1387)، بررسی تطبیقی نگارگری مکتب تبریز و مکتب گورکانی هند(قرن دهم هجری)، هنرهای زیبا، شماره 35.
جباری، علیرضا، (1388)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «بررسی عامل حرکت در آثار نگارگری سلطان محمد»»، دانشگاه شاهد، دانشکده هنر، استاد راهنما مرتضی افشاری.
جوادی، فاطمه، (1389)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «هنرهای طلایی (با تکیه‌بر تذهیب و تشعیر) در صفحه‌آرایی دوره تیموری و صفوی»، دانشگاه هنر اصفهان، استاد راهنما ابوالفضل ذابح.
جودکی، مژگان، (1391)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد با عنوان «کتاب‌آرایی در دوره صفوی»، دانشگاه الزهرا(س)، دانشکده الهیات، استاد راهنما دکتر احمدرضا خضری.
حقیقت‌جو، لیلا، (بهار 1394)، مطالعه تطبیقی دو برگ از مرقع گلشن در کاخ گلستان تهران و کتابخانه چستربیتی دوبلین، نگره، شماره 33.
سودآور، ابوالعلاء، (1380)، هنر دربارهای ایران، ترجمه ناهید محمد شمیرانی، تهران: کارنگ.
صحراگرد، مهدی و شیرازی، علی‌اصغر، (پاییز 1393)، تاریخ سبک‌شناسی در تاریخ‌نگاری هنر مغرب زمین، کیمیای هنر، شماره 12، 87- 98.
کارگر، محمدرضا و ساریخانی، مجید، (1390)، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی ایران، تهران: سمت.
کن‌بای، شیلا، (1378)، نقاشی ایرانی، ترجمه مهدی حسینی، چاپ اول، تهران: دانشگاه هنر.
کونل، ارنست، (1368)، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری. تهران: توس.
مایل هروی، نجیب، (1372)، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
مجرد تاکستانی، اردشیر، (1370)، تشعیر، تهران: شاهد.
مجرد تاکستانی، اردشیر، (1392)، شیوه تشعیر(طراحی حیوانات) در هنرهای کتاب‌آرایی ایران، تهران: یساولی.
منشی قمی، قاضی میر احمدبن شرف‌الدین‌بن حسین، (1352)، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نصری، امیر، (1391)، خوانش تصویر از دیدگاه اِروین پانوفسکی، فصل­نامه­ کیمیای هنر، سال اول، شماره 6، 8-20.
نوروزی، فائزه، عرب‌زاده، جمال و اسکندری، ایرج، (پاییز 1397)، خوانش صورتگرایانه عناصر نستعلیق و تشعیر در کتاب‌آرایی دوران تیموری تا قاجار، نگره، شماره 47، 47-62.
همان‌ها (پاییز و زمستان 1397)، گونه‌شناسی تطبیقی تشعیر نگاره‌های خمسه نظامی تهماسبی، هنرهای صناعی اسلامی، شماره 3، ص 71- 84.
 هراتی، محمدمهدی، (1382)، تشعیر، دانشنامه جهان اسلام، جلد هفتم، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائره‌المعارف اسلامی.
همایون‌فرخ، رکن‌الدین، (خرداد و تیر 1353)، سیری در نگارگری ایران، تأثیر نقاشی ایران بر نقاشی چین، فرهنگ و مردم: شماره 140-141، 19-27.
موزه هنرهای معاصر تهران، (1384)، شاهکارهای نگارگری ایران، تهران: مؤسسه توسعه هنرهای تجسمی.