بررسی کاربرد و چگونگی اجرای مورّب‌‌نویسی در نسخ خطی سدۀ هفتم و هشتم هجری (براساس نسخ خطی کتابخانه و موزه ملی ملک)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

2 کارشناس‌ارشد رشته نقاشی، مؤسسه عالی آموزش سپهر اصفهان

3 استادیار گروه گرافیک مؤسسه عالی آموزش سپهر اصفهان

10.22070/negareh.2021.13804.2679

چکیده

مطالعه بر روی نسخ خطی نشان می‌دهد، یکی از تمهیدات مهم کاتبان در سیر کتابت متون، مورّب‌نویسی بوده­است. مورّب‌نویسی در نسخ خطی کاربردهای زیادی داشته و امکانات متنوعی برای کاتبان فراهم می‌کرده است. ضمن این که کاتبان به وفور از آن استفاده کرده‌اند. گاهی نیز نقش تزئینی در صفحه‌آرایی به خود گرفته است. با وجود چنین اهمیتی کاربردهای مورّب‌نویسی و چگونگی استفاده از آن، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هدف این مقاله بررسی کاربرد و چگونگی اجرای مورّب­نویسی در سدۀ هفتم و هشتم هجری در نسخ خطی کتابخانه و موزه ملی ملک است. سوال­های این پژوهش در راستای تحلیل موضوع عبارت­اند از اینکه؛ 1- مزیت‌های مورّب‌نویسی برای کاتبان چه بوده است؟ 2- از مورّب‌نویسی در چه مواردی و به چه میزان استفاده شده است؟ 3- چه ساختار فرمی برای مورّب‌نویسی می‌توان در نظر گرفت؟ روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و شیوۀ جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای-اسنادی انجام گرفته است. به این منظور، تمامی 1618 برگ نسخة خطی سده­های هفتم و هشتم هجری منتشر شده در سایت کتابخانه و موزه ملی ملک که عمدتاً شامل کتب علمی و ادبی، مخصوصاً کتابت اشعار است مورد مطالعه قرار گرفت و از این میان 41 برگ انتخاب شد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، برای کاتبان این دوره، جنبة کاربردی مورّب‌نویسی نسبت به زیبایی و تزئینات صفحه اولویت بیشتری داشته است. کاربرد مورّب‌نویسی در دو بخش اصلیِ تکمیل و اصلاح متن و ایجاد تمایز بوده است. گاهی نیز بی‌دلیل یا به اشتباه، مورّب‌نویسی رخ داده است. مورّب‌نویسی در شرح واژگان دشوار، اصلاح جاافتادگی‌ و یا جبران کمبود فضای کتابت به منظور اصلاح و تکمیل متن کاربرد داشته و در ایجاد تمایز برای شماره‌گذاری صفحه و هماهنگی شکل‌ها با متن نیز استفاده شده است. مورّب‌سازی متن در راقمه و انجامۀ نُسخ، راهکاری دیگر برای ایجاد تمایز بوده است. استفاده از مورّب‌نویسی، بسته به کاربرد آن از یک کلمه تا یک صفحه را شامل می‌شود و غالباً در حواشی و گاهی نیز در خلال متن نوشته شده است. ساختار مورّب‌نویسی‌ نیز با بررسی طول سطرها و زاویة آن‌ها نسبت به هم به دست می‌آید.
 
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Use and Manner of Performing Diagonal Writing in the Manuscripts of the Seventh and Eighth Centuries AH (based on the Manuscripts of the Malek National Library and Museum)

نویسندگان [English]

  • shahab shahidani 1
  • Mohamadmahdi Ghaderian 2
  • Alireza Mohamadi milasi 3
1 PhD in History, Assistant Professor, Department of History, Lorestan
2 MA in Painting, Sepehr Higher Education Institute of Isfahan
3 PhD in Art Research, Assistant Professor of Graphics, Sepehr Higher Education Institute,
چکیده [English]

The study of manuscripts shows that one of the important arrangements of the scribes in the process of writing texts was diagonal writing. However, the applications of diagonal writing and how to use it have received less attention. The purpose of this article is to study the application and how to perform diagonal writing in the seventh and eighth centuries AH in the manuscripts of the Malek National Library and Museum. The questions of this research in order to analyze the subject are: 1-What have been the benefits of diagonal writing for scribes? 2-In what cases and to what extent has diagonal writing been used? Also, 3-what form of structure can be considered for diagonal writing? To answer these questions, all 226 manuscripts of the seventh and eighth centuries AH published on the website of the Malek National Library and Museum, which mainly include scientific and literary books, especially poetry, were studied in a descriptive-analytical manner.
The topics of the manuscripts selected for this research are diverse. From scientific and medical manuscripts to religious manuscripts, each of which has its own characteristics from the point of view of writing. Writing a version with the subject of geometry, which has a shape and table, has different necessities and page layout from a jurisprudential manuscript. In addition, the quality of the writing and the skill of the scribes in the manuscript are also different. Also, the quality of the calligrapher in writing exquisite manuscripts is superior to conventional manuscripts, which are mostly done in a hurry and for the purpose of transcription or simple writing. Every writer, regardless of proficiency, has been faced with these questions, what are the limitations of each subject and how to write it, given that writing is a difficult and time-consuming task, and at the same time, a mistake in writing is inevitable. Hence, the scribes have chosen different solutions to solve these problems. For example, by creating a margin on each page, they anticipate the possibility of correcting mistakes next to the original text. One of the important strategies of scribes to face these two challenges has been the use of diagonal writing.
The findings of this study show that for the scribes of this period, the applied aspect of diagonal writing had a higher priority than the beauty and decoration of the page. The use of diagonal writing has been in the two main parts of completing and correcting the text and creating a distinction in the text. Correction and differentiation of a word or sentence in the text are some of the main goals of diagonal writing in the manuscripts selected in this course. Distinguishing the rhyme in the poem and coordinating the form and text in the scientific manuscripts have been some of the reasons for using diagonal writing. It should also be noted that the movement of the hand when writing without creating a line does not follow a straight line and deviates naturally, which was an unwanted thing for the scribes. Therefore, diagonal writing has also occurred without a practical reason. Diagonalizing the text in the final part of the manuscripts is another way to differentiate. The structure of the diagonal is also obtained by examining the length of the lines and their angle to each other. Examining the practical solutions of scribes in the face of the challenges and problems of writing provides a deeper understanding of their approach. The difference in their creative methods and solutions provides a more complete picture of the writing of this period, which is distinct from later periods. In later periods, more attention was paid to the decorative and aesthetic aspects of diagonal writing, and new structures emerged in the layout. Diagonal writing in the form of a cross (Chalipa) also became very popular for poems.
In this research, while specifying the terms of diagonal writing and some related concepts, an attempt has been made to investigate the possibility of distinguishing between practical and intentional types of diagonal writing in some unwanted forms of diagonal writing. In the following, the applications of diagonal writing in correction and differentiation of text and finally the structure of diagonal writing in selected versions have been analyzed.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Diagonal Writing
  • Diagonal Making
  • Manuscripts
  • Calligraphy
  • Malek National Library and Museum
آژند، یعقوب.(1387). مکتب نگارگری شیراز،‌ تهران: فرهنگستان هنر.
افشــار، ایرج.(1389). سطربندی گشاد و کوتاه در نسخه، نامه­بهارستان، سال یازدهم، شماره 16، صص 44-37.
افشار، ایرج.(1381). مقام انجامه در نسخه، نامه بهارستان، سال سوم، شماره 5، صص 100 - 39.
اورستی، پائولا.(1385-1384). نسخه‌های خطی اسلامی: ویژگیهای مادی و گونــه‌شــناختی، ترجمة شــیرین بنــی احمد، نامة‌ بهارســتان، ســال ششــم، شماره ی اول-دوم،صص 37-30.
اوجبی، علی.(1395). فرزند هرات، ارج‌نامه نجیب مایل­هروی، تهران: خانه کتاب.
خودداری، سعید، اکبری، الهام.(1398). بررسی روند تکامل و نقش مورّب­نویسی در صفحه­آرایی نسخ خطی از سده چهارم تا نهم هجری، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 24، شماره 3،صص 76-65.
دروش، فرانســوا.(1395). دســتنامه نسخه­شناســی نســخه‌ها بــه خــط عربی، ترجمه سید محمدحسین مرعشی، تهران: نشر سمت.
سلطانی، پوری، راستین، فروردین.(1388). دانشنامه کتابداری و اصلاع‌رسانی، تهران: فرهنگ معاصر.
صفری آق قلعه، علی.(1390). نســخه­شــناخت، تهران: انتشــارات میراث مکتوب.
عظیمی، حبیب­الله.(1389). اصول و مبانی نسخه­شناسی در کتب خطی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
عظیمی، حبیب­الله.(1393). مکتب هنری شیراز در نسخ خطی ایرانی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
فدایی، غلامرضا.(1392).آشنایی با نسخ خطی و آثار کمیاب، تهران: نشر سمت.
فضائلی، حبیب­الله.(1350). اطلس خط، اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان.
قیچ‌‌خانی، حمیدرضا .(1392). زرافشان، فرهنگ اصطلاحات و ترکیبات خوشنویسی، کتاب‌آرایی و نسخه‌پردازی در شعر فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا .(1396). خواجه اختیار منشی، تهران: پیکره.
مایل­هروی، نجیب.(1380). تاریخ نسخه­پردازی و تصحیح انتقادی نسخه‌های خطی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مایل­هروی، نجیب .(1352). لغات و اصطلاحات کتابداری و فن کتاب‌سازی، همراه با اصطلاحات جلدسازی، تذهیب و نقاشی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مایل­هروی، نجیب .(1369). نقد و تصحیح متون. مشهد: بنیاد پژوهش‌های علمی آستان قدس رضوی.
مایل­هروی، نجیب .(1370). نگاهی به روش‌های کتاب‌شناسی در تمدن اسلامی، مجله مشکاه، شماره 32،‌ 179صص167.
منزوی، احمد .(1348). فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران: مؤسسه فرهنگی منطقه‌ای.
وفادارمرادی، محمد .(1379). مقدمه‌ای بر اصول و قواعد فهرست نگاری در کتب خطی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
همائی، جلال‌الدین .(1340). تاریخ ادبیات ایران؛از قدیم‌ترین عصر تاریخی تا عصر حاضر، تهران: فروغی.
مأخذ تصاویر:
http://malekmuseum.org/