چگونگی نقشمایه اسلیمی در حاشیه قالی‌های سده دهم ه.ق

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهش هنر ، دانشگاه الزهرا(س)

2 دانشیار دانشکده هنر دانشگاه الزهرا

3 استاد گروه پژوهش هنر، دانشگاه الزهرا (س)، شهر تهران، استان تهران.

4 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکده هنر ومعماری، دانشگاه تربیت مدرس

10.22070/negareh.2021.15107.2883

چکیده

با آغاز حاکمیت صفویان از قرن دهم ه.ق آفرینش نوآورانه قالی با ساختاری (طراحی و بافت) متفاوت از گذشته در صدسال نخست رقم خورد؛ نظام‌های تزئینی حاکم بر ساختار(زمینۀ و حاشیه) قالی‌های صفویه، مطالعه حاشیه آن‌ها را ضرورت بخشیده است. اسلیمی‌ها از پرتکرارترین نگاره‌ها در قالی‌های صفویه و حاشیه آن‌ها هستند. آگاهی و تأمل بر چگونگی بهره‌گیری هنرمندان عصر صفویه از این نقش در حاشیه قالی‌های منطقه‌ای و تأکید بر الگوهای اصیل در طراحی حاشیه قالی‌ها، هدف مقاله است و به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد: 1. نقشمایه اسلیمی در حاشیه قالی‌های سده دهم ه.ق از دیدگاه طراحی سنتی قالی در انواع، ساختارهای تزئینی و جای‌گیری چگونه است؟ 2. وجه ممیزه کاربست نقش اسلیمی در حاشیه قالی‌های مناطق بافندگی(پنج‌گانه) قرن دهم ه.ق بر چه اساسی است؟ روش تحقیق تطبیقی- تحلیلی و گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. 22 نمونه قالی سده دهم ه.ق با محوریت کاربرد اسلیمی در حاشیه بررسی شد و در پاسخ به پرسش نخست، با تحلیل تصاویر خطی حاشیه‌ها انواع پنج‌گانه اسلیمی ساده، گل‌دار، ماری و دهان‌اژدری و نظام‌های شش‌گانه تزئینی مشتمل بر بازوبندی(قلمدانی)، مداخل، اسلیمی گل‌دار، بند اسلیمی پیچان، قاب اسلیمی یا ترکیب‌های متقارن، اسلیمی ماری با ترکیب‌بندی آزاد و کاربست آن‌ها در سه بخش مجزای حاشیه اصلی و فرعی، حاشیه اصلی و حاشیه فرعی مسجل گردید. در پاسخ به پرسش دوم، بیشترین کاربست انواع اسلیمی به قالی‌های تبریز و هرات تعلق داشت. نمونه‌های تبریز، هرات و قره‌باغ در بهره‌مندی از انواع ساختارهای تزئینی و قالی‌های تبریز، قره‌باغ و کاشان به لحاظ کاربست اسلیمی‌ها در هر سه بخش حاشیه سرآمد گردیدند؛ بنابراین حاشیه قالی‌های تبریز و هرات در بهره‌مندی از وجوه سه‌گانه مذکور پیشتاز بودند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Quality of Arabesque Motif in the Borders of the Rugs of the Tenth Century AH

نویسندگان [English]

  • رضوان Ahmadi payam 1
  • Effatolsadat Afzaltousi 2
  • ashrafoalsadat Mousavilar 3
  • Mehdi Keshavarz Afshar 4
1 PhD Student of Art Research, Al-Zahra University
2 Graphic design , Faculty of Art . Alzahra University,Tehran
3 Full Professor of. Art Research Departman of Alzahra University.Iran.Tehran.
4 Assistant Professor, Department of Art Studies, Art & Architecture Faculty, Tarbiat Modares University
چکیده [English]

With the beginning of Safavid rule from the tenth century AH, the innovative creation of rugs with a different structure (design and weave) from the past took place in the first hundred years. Rugs in all original samples have a specific structure based on context and border. Borders are the most stable and regular rug spaces; consisting of repeating decorative qualities due to their spatial restrictions. Arabesques are one of the most frequent motifs in Safavid regional rugs and their borders. The samples searchable in this study, based on the existing identity and related to the rugs of the tenth century, belong to the six regions of Tabriz, Garabag, Bakhshayesh, Kashan, Kerman and Herat. It is obvious that the strong history of these areas in the field of culture, politics and art has turned them into centers for the production of works of art such as exquisite Safavid rugs.
It is necessary to identify and present the most effective motifs and decorative patterns inspired by them in the borders of old urban rugs with a focus on products from different regions of Safavid Iran to be able to push the current traditional design towards the use of the artistic treasures of the past and to strengthen the design of current products based on the promotion of traditional and indigenous principles of the regions. Receiving stable decorative examples in the Iranian original traditional design and how artists use them in different spaces of works of art (case study of rugs’ border) are the main purpose of this article and answer the following two questions;
1-How is the arabesque motif in the borders of 10th century AH rugs from the point of view of traditional carpet design in terms of types, decorative structures and placement?
2-What is the distinguishing feature of the use of arabesque motif in the rugs’ border of the (quintet) weaving areas of the tenth century AH?
In this paper, the research method is comparative analysis and data collection based on library and internet information (Metropolitan Museum Portal, V&A Museum Portal and MFA Museum Portal). It is also a tool for collecting information, studying, observing and preparing linear images of samples in the mentioned sources. In the first hundred years of Safavid rule, carpet weaving had a considerable growth in quantity and quality. Based on this, the rugs of the tenth century AH have been selected as the statistical population of this study due to their high diversity and local weave of which, 22 samples with the focus on the existence of arabesque in their decorative patterns were studied. Also the borders of studied samples should be free of damage and accordingly, sampling in the present paper has been done in a non-random way to achieve representativeness or comparability. In this method, the researcher seeks to reach a sample that represents a wider group of samples. The method of data analysis is qualitative with a structural content analysis approach. In this way, the authors categorized the three qualities based on arabesque usage in the border of the rugs based on the linear images extracted from the samples to be able to describe the distinctive features of the motif in productions of different regions.
By analysis of 22 samples of the 10th century AH rugs from six rug weaving regions of Iran, with the focus on arabesque application in the border, the questions of the article were answered. In answer to the first question, by analyzing the linear images of the borders, the five types of arabesque are simple, floral, cloud band and dragon mouth, and six decorative systems including Sainak (Ghalamdani), reciprocating, floral arabesque, meander arabesque band, arabesque frame or symmetrical combinations, free cloudy arabesque and their application in three separate parts, main and sub-border, main border and sub-border were registered. In answer to the second question, most of the applications of arabesque motif and its types belonged to Tabriz and Herat rugs and in terms of decorations compression, the Tabriz, Herat and Garabag rugs were in the forefront. Examples of Tabriz and Herat were distinguished by the benefit of a variety of decorative structures. Also in Tabriz, Garabag and Kashan rugs, arabesque had been used in all three border areas. Therefore, the borders of Tabriz and Herat rugs were in the forefront in benefiting from the three qualities of arabesque motif.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arabesque
  • Visual Qualities
  • Rug Border
  • Safavid Era
آژند، یعقوب، (1393)، هفت اصل تزئینی هنر ایران، تهران، پیکره.
آذرپاد، حسن و حشمتی رضوی، فضل‌الله، (1372)، فرشنامه ایران، تهران، مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ادواردز، سیسیل، (1368)، قالی ایران، ترجمه مهین‌دخت صبا، تهران، فرهنگسرا.
بصام، جلال‌الدین و فرجو، محمدحسین و ذریه زهرا، امیراحمد، (1383)، رؤیای بهشت، جلد اول، تهران، اتکا.
بصام، سید جلال‌الدین، (1392)، فرهنگ دوزبانه فرش دستباف، تهران، بنیاد دانشنامه نگاری ایران.
بلک، دیوید، (1394)، اطلس قالی و فرش، ترجمه نازیلا دریایی، تهران، بنیاد دانشنامه نگاری ایران.
 بورکهارت، تیتوس، (1389)، هنر مقدس(اصول و روش‌ها)، ترجمه جلال ستاری، تهران، سروش.
پرهام، سیروس، (1399)، فرش و فرش‌بافی در ایران، تهران، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
پوپ، آرتوراپهام و آکرمن، فیلیس، (1387)، سیری در هنر ایران، جلد ششم و یازدهم، تهران، علمی فرهنگی.
پورجعفر، محمدرضا و موسوی لر، اشرف السادات، بررسی ویژگی‌های حرکت دورانی مارپیچ اسلیمی نماد تقدس، وحدت و زیبایی، علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 43، 12، 184-207.
جبلی، حسن، (1380)، آموزش طراحی قالی، تهران، نوروز هنر.
حشمتی رضوی، فضل‌الله، (1393)، تاریخ فرش(سیر تحول و تطور فرشبافی ایران)، تهران، سمت.
حصوری، علی، (1385)، مبانی طراحی سنتی در ایران، تهران، چشمه.
دانشگر، احمد، (1372)، فرهنگ جامع فرش ایران، تهران، دی.
راوندی، مرتضی، (1387)، تاریخ اجتماعی ایران، ج 5، تهران، نگاه.
زمانی، عباس، طرح آرابسک و اسلیمی در آثار تاریخی اسلامی ایران، هنر و مردم، 126، 1352، 17-34.
شش بلوکی، الهام و خواجه احمد عطاری، علیرضا و تقوی نژاد، بهاره، الگوهای ساختاری اسلیمی‌های ابری-ماری در جلدهای دوره صفوی، نگره، 43، 12، 44-59.
کونل، ارنست، (1374)، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، تهران، ابن‌سینا.
لاچین پهلوان علمداری، فرح و حمید ماجدی، حبیب و ستاری ساربانقلی، حسن، بررسی و تحلیل الگوهای اسلیمی و نقوش گیاهی محراب الجایتو مسجد جامع اصفهان، نقش‌جهان، 4، 8، 213-221.
مارسیه، ژرژ، (1986)، الفن الاسلامیه، ترجمه عربی عفیف بهنسی، دمشق، دار طلاس للدراسات و النشر.
منشی قمی، قاضی میراحمد، (1352)، گلستان هنر، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مرزبان، پرویز و معروف، حبیب، (1380)، فرهنگ مصور هنرهای تجسمی، تهران، سروش.
مشبکی‌اصفهانی، علیرضا و صفایی، نرگس، سیر پیدایش نقوش گیاهی در هنر صدر اسلام(با رویکرد ویژه به نقوش اسلیمی و ختایی)، نگارینه هنر اسلامی، 3، 10، 32-40.
نامدار، زهره، بررسی تزئینات اسلیمی در مینیاتورهای دوره صفوی، نقشمایه، 12، 5، 73-83.
نجم‌الدینی، غلام‌عباس، (1385)، کرمان از مشروطیت تا سقوط قاجار، قم، حسنین.
وزیری، علینقی، (1340)، تاریخ عمومی هنرهای مصور، جلد دوم، تهران، دانشگاه تهران.
Bennett, Ian, 2004, Rugs & Carpets of The World, London, Greenwich.
Tohmpson, Jan, 1983, Carpets From The Tens, Cottage and Workshop of Asia, UK, Laurance King Publishing.
www.Metmuseum.org
www.Collections.vam.ac.uk