تحلیل هندسی طرح لچک‌ترنج در قالی‌های دورۀ صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مربی گروه طراحی پارچه، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم

2 استادیار گروه حسابداری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم،

10.22070/negareh.2021.5743.2571

چکیده

قالی­‌هایی که دارای طرح لچک‌­ترنج هستند مجموعۀ گسترده و بی­‌نظیری از قالی­‌های ایرانی را در بر می گیرند و در دورۀ صفوی موردتوجه زیادی قرار گرفتند. ازآنجاکه این قالی­‌ها در زمره پراهمیت‌­ترین قالی‌­های ایرانی به شمار می‌روند ضروری است از جوانب مختلفی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرند. این پژوهش باهدف مطالعه تناسبات و روابط موجود در قالی­‌های طرح لچک­‌ترنج به منظور بررسی لایه­‌هایی از حضور هندسه انجام‌شده است. سؤالات اصلی این تحقیق عبارت‌اند از: 1. مباحث تناسبات هندسی، نظم، خطوط انتظام گرا و تقارن در چه قالب و با چه نوع ترکیب­‌بندی در این طرح­‌ها دیده می­‌شوند؟ 2. مفهوم عرفانی «از کثرت به وحدت» و «از وحدت به کثرت» چگونه در این طرح­‌ها تجلی‌یافته است؟ 3. حضور هندسه فراکتالی و مشابهت­‌های الگویی آن با طرح لچک‌ترنج در قالی­‌های دوره صفوی چگونه تحلیل می­‌شود؟ این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی انجام‌شده و اطلاعات آن به شیوه کتابخانه‌ای گردآوری‌شده است. بدین منظور در 8 نمونه از مشهورترین قالی­‌های دورۀ صفوی با طرح لچک­‌ترنج، نسبت­‌های عددی بین اجزای قالی، تناسبات درون قاب قالی‌­ها، خطوط انتظام گرا، تقارن و هندسۀ فراکتال واکاوی شدند. نتایج این پژوهش نشان داد اصول تقارن و نسبت­‌های طلایی در طراحی ابعاد قاب اصلی قالی برای کلیه نمونه‌­ها، رعایت شده است. با ترسیم خطوط انتظام گرا محیطی به وجود می­‌آید که اصلی‌­ترین محل در ترکیب­‌بندی این قالی­­‌ها را نشان می­‌دهند. حضور این محل‌­ها اثبات می‌­کند این نقوش قانونمند و بر اساس تقسیمات هندسی ترسیم‌شده‌اند. با بررسی هندسه فراکتالی و الگوهای آن در نمونه قالی‌­ها، مشخص شد باآنکه قالی­‌ها از هزاران نقش ریزودرشت و گاهی با الگوهایی تکرارشونده تشکیل‌شده‌اند، اما همگی این عناصر به شکلی قانون‌مند و هدف‌مند در ترکیبی واحد قرار می‌­گیرند و بدین ترتیب در عین کثرت و انبوهی اجزا، دست­‌آخر با مجموع‌ه­ای واحد و منظم روبرو هستیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Geometric Analysis of Medallion Pattern in Safavid Period Carpets

نویسندگان [English]

  • Robabeh Taghizadeh Borujeni 1
  • Roohollah Abbasi Shureshjani 2
1 Textile Design Department, Faculty of Applied Arts, Hazrat – e- Masoumeh University, Qom,
2 Assistant Professor, Department of Accounting, Faculty of Humanities, Hazrat -e - Masoumeh University, Qom, Iran.
چکیده [English]

Carpets with Medallion patterns are a wide and unique collection of Iranian carpets that received a lot of attention in the Safavid period. Since these carpets are among the most important Iranian carpets, it is necessary to analyze them from different aspects. Therefore, with the aim of studying the proportions and relationships in carpets with medallion designs in order to examine the layers of the presence of geometric-numerical proportions between the components of the carpet and the ratio of the area of each component to the analysis of symmetry, disciplinary lines and the presence of fractal geometry in 8 samples of the most famous carpets of the Safavid period with Medallion patterns, simultaneously an attempt has been made to answer the main questions of this research. Questions are 1- In what format and with what kind of composition are the issues of geometric proportions, order, disciplinary lines and symmetry seen in these designs? 2- How is the mystical concept of "from plurality to unity" and "from unity to plurality" manifested in these designs? 3- How is the presence of fractal geometry and its pattern similarities with the medallion design in Safavid period carpets analyzed? It is necessary to answer these questions and pay attention to the fact that in most researches related to Medallion Pattern in Safavid period carpets, only the proportions and numerical relations between the components and the whole carpet have been studied and the issues of symmetry, disciplinary lines and fractal geometry have not been studied; and the importance of this research becomes clear. This research has been done by descriptive and analytical methods and its information has been collected with a library method. Due to the importance of the design and role of Iranian carpets in the Safavid period - especially medallion pattern - the target community includes 8 examples of famous Safavid carpets all which have the same construction and 4 quarter-medallions, including: Sheikh Safi al-Din Ardebili carpet (530x1032cm) at the Victoria and Albert Museum in London, a carpet known as the Sea Wave, or Portuguese rug, Khorasan texture (313x680cm) at the Vienna Museum of Handicrafts, Chelsea rug (310x549cm) at the Victoria Museum of Western Iran (360x690cm) at the Petzoli Poldi Museum in Milan, Vase rug, Kerman texture probability (171x249cm) and three samples of Kashan silk carpets (165.1x243.8cm), (148.6x221cm), (146.7x207.6cm) at the New York Metropolitan Museum. Using the two-dimensional screen roller software from the computer screen, the dimensions of the proportions inside the frame and the dimensions of the frames include the ratio of width to text length, width to total length, border width to text width, border width to total width, medallion width to full text width and the width of the medallion is calculated to the total width of the carpet and the ratios related to the area of the various components of the samples. The golden ratio obtained from the square of the index is also shown as an example for the hunting rug of the Petzoli Poldi Museum of Milan. By drawing disciplinary lines in the carpet resulting from the intersection of the diameters of the index squares, the complementary rectangle, the diameters of the main frames and the lines of symmetry of the main place in the composition of these carpets are obtained. By examining the intersection points and the resulting composition, the relations governing it have been studied. Fractal specimens found in nature are similar to those found in rugs. The method of analysis in this research is that all the obtained data are arranged and prepared in tables. Then, the rules of traditional Iranian design, the rules of golden ratio and the basic features of fractal mathematics were applied and compared. The principles and relations governing this design are extracted and analyzed in terms of geometry and golden ratio laws. The results of this research indicate that the principles of symmetry and golden ratios have been observed in designing the dimensions of the main frame of the carpet for all samples. By drawing disciplinary lines, an environment is created that shows the main place in the composition of these carpets. The presence of these locations proves that these designs are legal and based on geometric divisions. By examining the fractal geometry and its patterns in the samples of carpets, it is determined that although the carpets are composed of thousands of small and large patterns and sometimes of repetitive patterns, all these elements are in a regulated and purposeful way in a single combination. Thus, in spite of the multiplicity of components, we are finally faced with a single and regular set.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Carpet
  • The Medallion Pattern
  • Safavid Period
  • Geometry
  • Proportions
آمی احمدی، مهدیه و محمودی کهنه رودپشت، آزاده، (1396)، پیوند فرش و معماری ایرانی از گذشته تا به امروز، کنفرانس ملی پژوهش‌های کاربردی در عمران، معماری و شهرسازی، civilica.com.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله، تبیین مدخل­های زیبایی‌شناسی فرش ایرانی، فصلنامه هنر و معماری پژوهش هنر، 2، 1392، 47-44.
اسپنانی، محمدعلی، فرش صفوی از منظر نوآوری در طرح و نقش، فصلنامه گلجام، 7، 1387، 34-9.
اکبری، فاطمه و پورنامداریان، تقی و شیرازی، علی‌اصغر و آیت‌اللهی، حبیب‌الله، معرفت روحانی و رمزهای هندسی، نشریه علمی پژوهشی پژوهشنامه زبان و ادب فارسی (گوهرگویا)، 1، 1389، 22-1.
بانر، جی فرانسیس، سه سنت خــود تشابهی در تزیینات هندسی (قرن هفتــم و نهم هجــری)، ترجمه مهســا خوارزمی، رضا افهمی، کتاب ماه هنر، 139، 1389، 38-30.
بلخاری قهی، حسن، (1384)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
بوزجانی، ابوالوفا، (1369)، فی مایحتاج الیه العمال و الصناع من الاشکال الهندسیه. ترجمه: سید علیرضا جذبی. تهران، سروش.
بهرامی نژاد، فاطمه؛ کابلی، محمدهادی، مهندسی فرهنگی در شکل‌گیری الگوی معماری اسلامی، فصلنامۀ مطالعات هنر اسلامی، 36، 1398، 46-27.
پوپ، آرتور، (1394)، شاهکارهای هنر ایران، ترجمه پرویز ناتل خانلری، تهران، علمی فرهنگی.
تختی، مهلا و سامانیان، صمد و افهمی، رضا، بررسی و تحلیل هندسی فرش‌های محرابی دوره صفوی، فصلنامه گلجام، 14، 1388، 125-140.
چیت­سازیان، امیرحسین، نمادگرایی و تأثیر آن در فرش ایران، فصلنامه گلجام، 4 و 5، 1385، 56-37.
چینگ، فرانک، (1388)، معماری، فرم، فضا، نظم، ترجمه زهره قراگوزلو، تهران، سروش.
حاجی‌زاده، محمدامین و خسروی بیژائم، فرهاد و مهرورز، عاطفه، تحلیل فرمی تعدادی از قالی­های دوره صفوی موسوم به قالی­های لهستانی (پولونزی)، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی، 6، 1394، 98-84...
حسینی، هاشم، کاربرد تزئینی و مفهومی نقش شمسه در مجموعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، فصلنامه هنر اسلامی، 14، 1390، 7-24.
حصوری، علی، (1385)، مبانی طراحی سنتی در ایران، تهران، چشمه.
حمیدی‌منش، تقی؛ گروسی، مهرداد، بررسی تأثیر ریاضیات در نقوش قالی ایران از منظر هندسه فراکتالی،  دو فصلنامه علمی-تخصصی سفالینه، 3، 1394، 56-43.
خانلری، مجید، سبک­شناسی قالی دوره صفویه، مجله گلستان هنر، 5، 1385، 169-160.
دادگر، لیلا، فرش­های دوره صفوی در موزه فرش ایران، مجله بخارا، 24، 1381، 294-287.
دریایی، نازیلا، زیبایی در فرش دستباف، فصلنامه گلجام، 4 و 5، 1385، 36-25.
دهخدا، علی‌اکبر، (1377)، فرهنگ لغت دهخــدا، جلد 14، تهران، دانشگاه تهران.
رشیدی، ریحانه و شکرپور، شهریار، بررسی تأثیرپذیری نقوش جانوری دیوارنگاره­های خانه پیرنیا از قالی­های دوره صفوی، فصلنامه علمی پژوهشی نگره، ۴۲، 1396، 98-82.
ژوله، تورج. (1381)، پژوهشی در فرش ایران، تهران، یساولی.
سیلوایه، سونیا و دانشجو، خسرو و فرمهین فراهانی، سعید، هندسه در معماری ایرانی پیش از اسلام و تجلی آن در معماری معاصر، مجله نقش‌جهان، مطالعات نظری و فناوری­های نوین معماری و شهرسازی، 1، 1392، 66-55.
صفری، حسین، (1390)، مشابهت الگوی هندسی معماری ایرانی و فرش ایرانی در بیان معنی، همایش ملی هنر فرهنگ تاریخ و تولید فرش دستباف ایران و جهان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد، civilica.com.
قرآن کریم، سوره ق، آیه 6.
مبینی، مهتاب و فتح­اللهی، نوشین، بررسی جایگاه هندسه فرکتال در هنر و چگونگی ظهور آن در هنرهای تجسمی، دو فصلنامه دانشکده هنر دانشگاه شهید چمران اهواز، 6، 1393، 23-7.
مجابی، سید علی و فنایی، زهرا و استکی، فرناز، طبقه­بندی قالی­های بلینی (سوراخ کلیدی) آناتولی بر اساس ریخت و بررسی تطابق اصول هندسی و رنگ­بندی در طراحی آن‌ها، دو فصلنامه علمی-ترویجی پژوهش هنر، 6، 1392، 16-1.
مجابی، سید علی و فنایی، زهرا و فیض‌اللهی، مریم، بررسی نسبت­های عددی در سامان بندی قالی ذهنی بافت ویست، فصلنامه گلجام، 23، 1392، 68-45.
ملک پائین، علی و چانگ هونگ، ژانگ، بررسی هندسه پنهان در مکتب نگارگری هرات؛ با تأکید بر نگاره به لشکر نمودن اسکندر، سخن گوشه‌نشینان را، فصلنامه علمی نگره، ۵۲، 1398، 23-5.
میریان، میثم، نقش فراکتالها در هندسه، ریاضیات و ارتباط آن با نقوش اسلامی در ابنیه و مساجد ایران، ماهنامه هنر، 159، 1390، 86-95.
نادری­فر، حمیدرضا و احمدی باروق، سولماز، هندسه معناگرا و تبلور آن در ساختارهای هنر اسلامی (با تأکید بر معماری مساجد ایرانی)، کتاب ماه هنر، 146، 1389، 33-24.
نجیب اوغلو، گلرو، 1379، هندسه و تزئین در معماری اسلامی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، روزنه.
Abdullahi, Yahya and Bin Embi, Mohamed Rashid, Evolution of Islamic geometric patterns, Frontiers of Architectural Research, No.2, 2013, 243–251.
Bier, Carol, 1997–2005 (accessed 2 November 2009), Symmetry and pattern, The art of oriental carpets. Available at http: //mathforum.org / geometry/ rugs.
Bier, Carol, Mathematical aspects of Oriental carpets [Special issue of Symmetry:
Culture and Science]. Symmetry in Ethnomathematics, Symmetry, Culture and Science
Vol. 12, Nos. 1-2, 2001, 67-77.
Bier, Carol, Geometry in Islamic Art, Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, Springer Science+Business Media Dordrecht, 2015, 1-21.
Moeini, Sayed Mahmood and Garousi, Mehrdad, 2012. Fractal Geometry and Persian Carpet, Bridges: Mathematics, Music, Art, Architecture, Culture, 457-460, https://archive.bridgesmathart.org.
https://i.imgur.com/3gsYpfn.jpg (1400/04/24- 17:30)
https://i.imgur.com/2eHrzJw.jpg (1400/04/24- 17:50)
(1399/04/20-17:45)