مطالعه‌ای در سیر تحوّل ساختار دیباچه های مرقّع عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد

10.22070/negareh.2021.14498.2771

چکیده

هم­‌زمان با ظهور مرقّع به عنوان شکل جدیدی از کتاب­‌آرایی، ایدهٔ افزودن دیباچه به ابتدای آن با تأسی از آثار ادبی و تاریخی نیز شکل گرفت. به مرور زمان و تحت تأثیر عوامل متعدّد، ساختار دیباچه­‌ها به تدریج پیچیده­تر گردید و مؤلفه­‌های ساختاری جدیدی به آن­‌ها افزوده شد. هدف پژوهش حاضر تعیین سیر تطوّر مؤلّفه­‌های ساختاری دیباچه­‌های مرقّع عصر صفوی است. در حقیقت مسألهٔ اصلی پژوهش حاضر این است که به مرور زمان، ساختار دیباچه­‌های مرقّع دورهٔ صفوی چه تغییری کرده و ماهیّت و میزان این تغییرات چگونه است؟ برای پاسخ به سوال اصلی و رسیدن به هدف پژوهش، از روش توصیفی-تحلیلی، استفاده و برای تبیین هرچه بهتر، از تطبیق و تحلیل محتوا نیز بهره گرفته شد. شیوهٔ گردآوری مطالب به صورت کتابخانه‌­ای است. نحوهٔ تبیین به این صورت است که ابتدا برای بررسی تأثیر و تأثّرات احتمالی، ساختار کلّی دیباچه­‌های ادبی و تاریخی و دیباچه­‌های مرقّع تیموری مورد بررسی قرار گرفت. در ادامه با بررسی محتوای دیباچه‌­های صفوی، مؤلفه­‌های ساختاری آن­‌ها استخراج و با هم تطبیق داده شد. سپس از طریق تحلیل محتوای کمّی، نرخ تغییرات ساختارهای اصلی دیباچه­‌ها (تحمیدیه، استدلال، تاریخ و توصیف) در طول زمان مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می­‌دهد که مؤلّفان دیباچه‌­های مرقّع در دورهٔ صفوی، طرحی نو درانداختند و دو مؤلفهٔ ساختاری - تاریخ هنر و توصیف مرقّع - برای ارتباط هرچه بیشتر دیباچه با مرقّع افزودند. در حقیقت تاریخ تغییرات ساختاری دیباچه­‌های مرقّع صفوی را باید تاریخ حل مسألهٔ ارتباط دیباچه و مرقّع و برقراری تعادل میان دو مؤلفهٔ تاریخ هنر و توصیف مرقّع دانست. در نهایت، تلفیق و تعادل این دو مؤلفه در دیباچهٔ مرتضی­قلی شاملو به نتیجه رسید، دیباچه­‌ای که این مسأله را نه از طریق برابری این دو مؤلفه، بلکه با استفاده از صنایع ادبی و زبانی حل کرد. روند شخصی­‌سازی مرقّع­‌ها نیز بر کم­‌رنگ شدن برخی مؤلفه­‌ها مثل ضرورت پرداختن به فلسفهٔ وجودی هنر و مشروعیت­‌بخشی به آن و اهمیت برخی دیگر مانند توصیف مرقّع، بی‌­تأثیر نبوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study on the Evolution of the Structure of Safavid Album Prefaces

نویسنده [English]

  • Hanif Rahimi Pordanjani
Assistant Professor, Art and Architecture Faculty, Yazd University, Yazd
چکیده [English]

As the evidence shows, writing preface to Persian works is a tradition that goes back to the first literary or historical works after Islam. With the emergence of various literary and historical forms such as a collection of poems, memoirs or dynastic and royal histories, preface writing also evolved and according to the subject or other political and religious factors, different parts of it changed. On the other hand, as a result of the great attention of the Ilkhanids and subsequent governments, especially the Jalayrians, to art and artists, numerous literary and historical works were made and illustrated. The Timurids, by following their example, tried to develop and flourish these arts as much as possible. In the meantime, a new genre called the album, consisting of calligraphic pieces and images, was created; the oldest example of which belongs to the era of Shahrokh and to Prince Baysonghor Mirza. Based on this, it seems that it was the Timurids who first came up with the idea of making an album. Since then, and over the next four centuries, many albums have been made up of calligraphy pieces, images, or a combination of both. Likewise, it seems that adding a preface to the beginning of the album is also a Timurid innovation. Because the first known preface of the album, which is detached from its album and written by Sharaf al-din Ali Yazdi, is the preface of the album of Khajeh Abd al-Qader, a famous musician and calligrapher in the courts of Jalayerians and Timurids. The preface was probably written between 807 AH and 822 AH. The fact that, on what basis Sharaf al-Din Ali Yazdi wrote this preface, and whether or not it had a prior pattern are somewhat obscure to us. The second existing album preface was written with a relatively long distance from Yazdi's preface, i.e. in 897 AH, which was also separated from its album and is preserved in the collection of essays of its author, Khajeh Abdollah Morvarid. After that, there are no other album prefaces until the first preface of the Safavid album, that is, the preface of Dust Mohammad (951 AH). In the Safavid period, we see a coherent tradition of preface writing on albums, which lasted more than a hundred years. Like the literary and historical prefaces, these prefaces were changed under the influence of many factors, and their structure gradually became more complex, and new structural components were added to them. The aim of the present study is to determine the evolution of the structural components of the album prefaces of the Safavid era. In fact, the main issue of the present study is that over time, in what ways has the structure of the album prefaces of the Safavid era changed, and what is the nature and extent of these changes? To answer the main question and achieve the purpose of the research, descriptive-analytical method was used and to better explain, adaptation and content analysis were used. The method of collecting materials is library-based. The statistical population of the study, in addition to the two Timurid prefaces, namely the preface of Ab al-Qader Maraghi and Mir Ali Shirnavaei, includes eight Safavid prefaces, which are the preface of Dust Mohammad, the preface of Qutb al-din Mohammad Qisi khwan, preface to Shahqoli Caliph Mohrdar’s Album, the preface of Malik Daylami and the prefaces of Shams al-din Mohammad Wasfi, Mohammad Mohsen, Mirak Salehi and Morteza Qoli Shamlu, which were probably written on personal Albums. The explanation is as follows: first, the possible effects and received influences, the general structure of the literary and historical prefaces and the prefaces of the Timurid albums are examined. Then, by examining the content of the prefaces of the Safavid albums, their structural components are extracted and matched. Then, through quantitative content analysis, the rate of change of the main structures of the prefaces (Praise, Argument, History and Description) over time is analyzed. The results show that the authors of the album prefaces in the Safavid period came up with a new design. Two structural components (art history and description of the album) were added to connect the preface with the album as much as possible. In fact, the history of structural changes in the Safavid album prefaces is the history of solving the problem of this connection and establishing a balance between these two components. Finally, the combination and balance of these two components were concluded in the preface of Morteza Qoli Shamlu; a preface that solved this problem, not through the equality of these two components, but through the use of literary and linguistic figures. The personalization of the albums has not been without effect on the fading of some components, such as philosophy of art and its legitimacy, and the importance of others, such as the description of the album.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Preface
  • Album Preface
  • Structure of Album Preface
  • Timurid Album Preface
  • Safavid Album Preface
بسّاک، حسن (1399)، «سبک­شناسی دیباچه­ها و تحمیدیه­های متون نثر سبک عراقی»، سبک­شناسی نظم و نثر فارسی، فروردین (47): 285-304
بینیون، لورنس، ویلکینسون، ج. و. س. و گری، بازیل (1378)، سیر تاریخ نقاشی ایرانی، ترجمهٔ محمّد ایرانمنش، تهران: امیرکبیر
پورتر، ایو (1388)، «از نظریهٔ دوقلم تا هفت اصل نقاشی»، در مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، ترجمهٔ صالح طباطبایی، تهران: فرهنگستان هنر
پورجوادی، نصرالله (1383)، «دیباچه: مجلس انس نویسنده و خواننده نگاهی به دیباچه­های کشف­المحجوب هجویری و جامع­الحکمتین ناصر خسرو»، آینهٔ میراث، زمستان (27): 123-140
حسنین، آزاده (1395)، «مطالعه تطبیقی گلستان هنر و مناقب هنروران»، مطالعات تاریخ اسلام، پاییز، دوره 8 (30): 81-100
دانش­پژوه، محمّدتقی (1359)، «مرقّع­سازی و جنگ­نویسی» در فرخنده پیام: یادگارنامهٔ استاد دکتر غلامحسین یوسفی، مشهد: دانشگاه فردوسی؛ 148-229
رحیمی پردنجانی، حنیف، شیرازی، علی اصغر و مراثی، محسن (1395)، «بررسی دیباچهٔ دوست محمّد هروی بر مرقّع بهرام میرزای صفوی از منظر جامعه­شناسی تاریخی تحلیلی»، نامهٔ هنرهای تجسمی و کاربردی، بهار و تابستان، دوره 9 (17): 53-68
---------- (1397)، « دفاعیه­ای از نقاشی: تحلیل دیباچهٔ قطب­الدین محمّد قصّه­خوان بر مرقّع شاه تهماسب با رویکرد جامعه­شناسی تاریخی»، نگره، تابستان (46): 4-15
رشتیانی، گودرز (1390)، «دیباچه­نویسی متون تاریخی افشاریه؛ تداوم و تحول در یک سنت تاریخی»، تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری، پاییز و زمستان، پیاپی 90 (8): 37-61
رعناحسینی، کرامت (1366)، «خطبهٔ مرقّع شمس­الدین محمّد میرک»، فرهنگ ایران زمین (27): 73-76
ریاحی زمین، زهرا و امیری، لیلا (1397)، «بررسی ساختار دیباچه مثنوی­ها تا قرن هفتم هجری»، پژوهش­های ادبی، بهار (59): 33-62
ستوده، غلامرضا و نجف­زاده بارفروش، محمّدباقر (1369)، تحمیدیه در ادب فارسی، تهران: جهاد دانشگاهی
سکی، یوشیفوسا (1381)، «دیباچهٔ قطب­الدین محمّد قصّه­خوان بر مرقّع شاه طهماسب»، نامهٔ بهارستان، پاییز و زمستان (6): 309-316
شاملو، مرتضی قلی (1388)، «دیباچه­ای نویافته از مرقعی گمشده»، نامهٔ بهارستان، سال دهم (15): 289-290
عبدی بیگ شیرازی، خواجه زین­العابدین (950ق/ چاپ 1977)، آیین اسکندری، زیر نظر علی شفائی، مسکو: دانش.
قاسمی، حسین و رحمانی­فر، سیما (1390)، «بررسی اهداف تاریخ­نگاری و نحوهٔ مشروعیت بخشی مورخان در دیباچه­های تواریخ سلسله­ای و مذهبی از دورهٔ شاه عباس اول تا پایان حکومت صفویان»، تاریخ، پاییز(22): 119-139
کوشا، کفایت (1383)، «مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند در دوره صفوی»، آینهٔ میراث، دوره جدید، ش 26، 26-57.
کوئین، شعله آلیسیا (1387)، تاریخ­نویسی در روزگار فرمانروایی شاه عباس صفوی: اندیشه، گرته­برداری و مشروعیت در متون تاریخی عهد صفویه، ترجمهٔ منصور صفت­گل، تهران: دانشگاه تهران
------------- (1387)، «تاریخ­نگاری دیباچه­های عصر صفوی»، ترجمه فرشید نوروزی، نامهٔ تاریخ­پژوهان، زمستان (پیاپی 16): 82-116
مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب­آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی
مروارید کرمانی، شهاب­الدین عبدالله (1398)، منشآت عبدالله مروارید، تصحیح اسراءالسادات احمدی، تهران: مجلس شورای اسلامی
میرزایی­مهر، علی­اصغر (1391)، «مقایسه تطبیقی گلستان هنر با مناقب هنروران (بخش نقاشی و نقاشان)»، نشریهٔ هنرهای زیبا: هنرهای تجسمی، پاییز، دوره 4 (49): 45-56.
نایینی خودداری، سعید (1390)، «دیباچهٔ چند مرقّع»، اوراق عتیق، (2): 13-80
نجفی­پور، اکرم (1396)، «مطالعهٔ تطبیقی دیباچه دوست محمّد گواشانی هروی و دیباچه قطب­الدین محمّد قصّه­خوان»، مطالعات تطبیقی هنر، بهار و تابستان، دوره 7 (13): 149-164.
نخشبی، ضیاءالدّین (1372)، طوطی­نامه، به اهتمام فتح الله مجتبائی و غلامعلی آریا، تهران: منوچهری
نظام­الملک طوسی، ابوعلی حسین بن علی (1380)، سیرالملوک (سیاست­نامه)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
یزدی، شرف­الدین علی (1388). منشئات. تصحیح ایرج افشار و محمّدرضا ابوئی مهریزی. تهران: ثریا
 
Roxburgh, David J. (2001), Prefacing the Image: The Writing Art History in Sixteenth-century Iran, Leiden; Boston; Koln: Brill.
Thackston, McIntosh Wheeler (2001), Album Prefaces and Other Documents on the History of Calligraphers and Painters, Leiden; Boston; Koln: Brill.
Weise, Friederike (2020), “How Persian Qalam Caused the Chinese Brush to Break: The Bahram Mirza Album Revisited,” Muqarnas Online, Vol. 37, Issue 1: 63-109